Қырғыз хрестоматиясы/Үлкен кісілер турасындағы әңгімелер

1. Әлім кісі
2. Лұқпан әкім
3. Зиректік
4. Силинчи деген қаным
5. Малды байдаға жарату
6. Дүние қалай етсең табылады
7. Білгеннің байдасы
8. Қыпшақ Сейітқұл
9. Таза бұлақ
10. Әдеп
11. Қанағат
12. Мұңсыз адам
13. Әділдік
14. Пётр Патсаның тергелгені
15. Мужик пен жасауыл
16. Жомарт
17. Сараңдық пен жинақтылық
18. Салақтық
19. Ақымақ дос
20. Жаман жолдас
21. Айуанның естісі көп, бірақ адамдай толық ақылы жоқ
22. Өтіріктің залалы
23. Дадандық

Әлім кісі

Бір зор әлім молдадан жаңа дінге кірген бір адам:

— Тақсыр, мен иманды қалай етсем үйренемін? — деп сұрады.

Әлім айтты:

— Шыққан күн мен айдан, көк пен жерден, су мен желден, жер мен таудан, жамғыр мен қардан үйрен, — деді.

Сұрап тұрған адам бұл сөз не сөз екенін біле алмай дағдарып тұрды. Сонда әлім айтты:

— Далаға шықсаң көк пен жерді көресің, күн мен айды, көк үстінде жұлдыздарды, тауды-тасты, жел мен жамғырды — осының бәрін көресің, соларға қарап ой жіберсең, оның бәрін адам жаратуға қолынан келер істер емес; олай болса, соның бәрін жоқтан бар еткен бір Құдіретті Ие болса керек, біз көрмеген. Сол ақылға ойланып жетіссең иманыңның жартысы тамам болғаны, — деді.

Лұқпан әкім

Лұқпан әкімге бір сопысымақ адам бір жиылыста айтты:

— Сіздің ауруға ем етуіңіз гүнә, Құдайдың жіберген қаза-бәлесіне себеп табамын деген Құдайға қарсылықтан табылады деп білемін, — деді.

Лұқпан айтты: — Олай болса, сол айтқан сөзіңіз жазылған кітапты келтіріңіз, сенімді кітап болса біз тоба етіп дәрігерлікті қоялық, — деп.

Сопы бұл сөзді іш кітаптан көргені жоқ, кітап алып келе қоямын деп қозғалмады. Жиылып отырған қалық шулай қоя берді:

— Сопы, Лұқпан жесірге байдай, жетімге атадай болып, неше мұңды бишаралардың көзінің жасын тыйды, сен бұл істі гүнә деп білсең кітабыңды көрсет, болмаса қазыға алып барып, жазаландырамыз, — деп.

Істің бұлайынша зорайып бара жатқанын көріп, Лұқпан қалықтан өтініш етіп тысқа шығарып, сопыны оңаша қалдырып айтты:

— Алда разы болсын, молдам, білген шамаңызша бізді гүнәдан тыю үшін ақыл айтқаныңызға. Бірақ бізден де сізге бір ақыл айтылсын: қашан да бір істі істегіңіз келсе, ол іске әуел ақылыңызды, онан соң көзіңізді жұмсаңыз, сонан соң ақылыңыз дұрыстаса, көзіңіз көріп, жөнін танып мақұл көрсе, тіліңіз бен қолыңызға сонда ерік беріңіз. Екінші, сіздің айтқан сөзіңізден оқып жетіспегендік көрінеді, Құдайтала адамға әртүрлі дене берді: қол берді жұмыс қылмақ үшін, көз берді көрмек үшін, аяқ берді жүрмек үшін, құлақ берді есітуге, ақыл берді ойланып, жаман-жақсыны аңғаруға. Сол берген денелерді тиісті орнына жұмсамасаң, құдайдың бұйрығына қарсылық болып табылса керек; оның үшін жүрмей, тұрмай, отырмай, көрмей, есітпей Құдайға құлшылық етіп те болмайды. Сол реуішті жансыз нәрселердің де керексіз жаратылғаны жоқ. Бір шөпті у етіп жаратты, екінші шөпті оған басытқы етіп жаратты; бұларды да танып, біліп бұйрықты орнына жұмсамасаң гүнәлі боласың, тиісті пайдалы орнына жұмсаудан обал болмаса керек, — деді.

Зиректік

Англия жұртында Броун деген білімді ұста судың үстіне бір қолайлы көпір салуға жүріп, қалайша салсам қолайлы, нық болар екен деп ойға қалып келе жатса, жолдың үстіне кесе тартқан өрмекшінің өрмегіне көзі түсті. Мұны көріп Броун тоқтай қалып ойланды: «Бұл өрмекші мынау жолдан арқылы көпір салыпты, астында тіреуі жоқ, осындай көпір қолайлы болар еді» - деп. Соныңмен келді де, су үстіне екі ұзын шынжыр тартып, ортасына тақтай салып, екі жақ басын құрғақ жерден биік, нық бағаналарға беркітіп, көпір істеді. Шынжырмен көпір істеу сонан қалған үлгі екен.