Қарағанды облысының жер-су аттары

Кез-келген елдің өткені мен бүгінінің сабақтастығы оның жер-су атаулары – топонимдері арқылы көрініс табады. Қазақ елінің де жер-су атаулары халықтың сан ғасырлық тарихынан сыр шертеді. Осы себепті де және еліміздің басынан өткен «сан қилы» заманда көптеген топонимдердің өзгеріске ұшырауына, ұмыт болуына байланысты да жер-су атауларын зерттеу бүгінгі күні өзекті мәселелердің біріне айналып отыр.

Топонимика географиялық атауларды зерттейтін ономастиканың бір бөлімі. Топономика гректің topos - орын + опума - есім, ат деген сөздерінен алынған. Ол өзен, су, құдық, бұлақ, көл, теңіз аттарын (гидронимдерді); тау, сай-сала, қырат, жоталар, асулар, орман-тоғай, жайлау аттарын (оронимдерді); елді мекендердің аттарын (ойконимдерді) жан-жақты зерттейді. Әрбір атаудың өз тарихы, дүниеге келу себебі бар.

Демек, топоним атаулы тарихи, географиялық және лингвистикалық мәннен хабар беріп тұрады деген сөз. Мұның өзі белгіл бір өңірдің топониміне қарап сол өңірде мекен еткен ұрпақтың тарихы туралы, тіршілік көзі жайында, ой-өресі хақында, тіптен сезім сұлулығына дейін тамаша хабардар болып, белгілі бір қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

Қарағанды облысының топонимдері де республикамыздың басқа өңірінің топонимдері сияқты белгілі бір мерзім, кезеңнің ғана емес, сан мыңдаған жылдардың, тұтас бір дәуірдің жемісі. Сондықтан да олар қоғам өмірі, халық тіршілігімен тығыз байланысты. Олардың құрамында да әр дәуірді, әрбір кезеңдерде Қазақстанды, Қарағанды облысыны мекендеген әралуан елдің тілі мен сөзінен қойылған географиялық атаулар саны көптеп кездеседі. Облыс топонимдерінің бір тобы көне заман, ескі тарихымызбен тығыз байланысты боп келсе, екінші бір басым тобы Кеңес өкіметі тұсында пайда болған, социалистік дәуірдегі және одан кейінгі өзгерістердің айқын куәсі болып табылады.

Облыстағы әрбір топоним белгілі бір мағынаға, алуан түрлі қүбылысқа ие, семантикасы жағынан жеке объектілерді атайтын жалқы есімдердің ерекше тобына тән. Әрбір географиялық атау тарихи, әрі, оның мағыналық өрісі де кең. Олар замана қүбылысына, өзгерісіне қарай әр түрлі мағлүматқа: түрлі соғыстар, халықтық әдет-ғұрып, салт-сана, халықтардың қарым-қатынасына және т.б. тарихи оқиғаларға бай.

Топонимдер құрамына енетін апеллятивтер объектінің табиғи ерекшеліктерін айқын көрсетеді (жер бедері, өсімдіктер, топырақ т.б.) сонымен қатар этноним мен антротопонимдерден жасалған топонимдердің де құрамы мол. Бұл топтағы атаулар осы өңірдің этногенезінен толық хабар береді. Олардың кейбіреулері ұзақ уақыт қолданылу нәтижесінде көнеленіп, географиялық атау ретінде қойылу себептері ескіріп, ұмыт болған.

Облыс топонимдерінің стратиграфиясы олардың құрамында бірнеше тілдік қабаттардың барын көрсетеді. Аталған өңір топонимдерінің шығу, пайда болу, қойылуында жергілікті халықтың тарихы мен оның ғасырлар бойғы тірлік-тынысы, әдет-ғұрып, салт-санасы ана тілімен тығыз бірлікте дамыған. Ондай атаулар көптеген ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, тарихи жалғасын тауып келеді. Мұның бәрі түрлі тілдік қабаттан тұратын, шығуы, пайда болуы жағынан әртүрлі дәуірлерге тән топонимдерді бойында берік сақтап отырған. Олардың ішінде басты, негізгі топонимдер ана тіліміздің негізінде жасалған атаулар. Дегенмен көршілес, кейбір шалғай жатқан елдермен арадағы тарихи-әлеуметтік, діни қатынастар барысында пайда болған басқа тілдік топонимдер тобы да жоқ емес.

Жер-су атауларын жинау, олардың шығу, пайда болу себебін анықтау, әрбір атаудың мән-мағынасын ашу, әсіресе, жастардың туған өлкеге деген ыстық ынта, патриоттық сезімін күшейтпек.

Қарағанды және облысқа бағанышты қалалар

Абралы

Абралы - Сарыарқаның шығыс бөлігінде, негізінен Қарағанды және Семей облыстарының жерінде. Орталық Қазақстандағы кіші-гірім таудың аты. Ұқсастыру бойынша қойылған атау. Арба сөзінің (жүк артқан) мағынасын береді. Арба сөзінің метатезалық әріп алмасуынан абра формасын қабылдауы түркі тілдерінде заңды құбылыс. Хакас тілінің қызыл диалектісінде сақталған. Абралы тұлғасы бара-бара «болыс», аудан, адам аттарына айналған.

Аққұдық

Аққұдық - Тихоновка поселкесінің қазақша аты. Атау «құдықтың суға толып тұрғанын» білдіреді

Аққұм

Аққұм - Балқаш көліндегі түбектің, елді мекен аты. «Ақ» сөзі құмның түсін көрсетпейді, сипатын көрсетеді. Этимологиясы: «сусымалы, ақпа қүм».

Ақжал

Ақжал - Қарағанды облысындағы жал, жұмысшы кент аттары. Ақжал - «бозарыңқы, ағарып көрінетін жал» немесе отты жал мәндес атаулар.

Ақтақ

Ақтақ - Жезқазған өңіріндегі таулы жер аты. Көне түрк тілінде ағ және тағ компонентерінен құралған атау, яғни «ақтау» мағынасында.

Ақтас

Ақтас - жұмысшы кенті. Ақтас атауы өзінің тіке мағынасында (ақ және тас компонентерінен құралған атау).

Ақтау

Ақтау - жұмысшы кенті. Ақтау - «тау жыныстарының түсіне қарай айқындалады».

Ақша

Ақша-Қожай - Қарағанды облысындағы мекен аты. Қос этноним: Ақша және Қожай этникалық топтарының аты.

Ақөлең

Ақөлең - Жезқазған өңіріндегі мекен аты. «Ақ өлең шөпті» мағынасындағы атау.

Андагүл

Андагүл - Балқаш маңындағы жазық даланың аты. Қазақ тілінде аңды және гүл сөздерінен құралған атау.

Андасай

Андасай - даланың аты. Бетпақдаланың оңтүстік-шығысындағы жазық (Құланөтпес - Бүркіттау аралығы). Түрк тілінде анда және сай компоненттерінен құралған атау. Этимологиясы: «аңды сай»

Арыс

Арыс - көл атты (Жезқазған өңіріндегі Шолақ-Нұра тауындағы көл). «Қалың тайпа мекені» ұғымына нұсқайды.

Арыснұра

Арыснұра - өзен аты (Жезқазған өңірінде). Этимологиясы: «Кең нұра», «шалқыған нұра» мәніндегі атау.

Атығай

Атығай - мекен аты (Балқаш көлінің оңтүстік жағалауы). Қазақ тілінде - этникалық топ атымен аталған.

Әжібай-Ақпас

Әжібай-Ақпас - Балқаштың оңтүстігіндегі мекен аты. Қазақ тілінде - қос антротопонимі (Әжібай және Ақбас).

Бабалы

Бабалы - дөңес жердің аты. Көне түрік тілінде - баба<аба+афф. -лы - ата-баба мекені (не солардың бейіті) мәніндегі атау.

Балатеңіз

Балатеңіз - Арқадағы және Балқаш көлі атырабындағы көлдер аты.

Балатеңіз

Балатеңіз -«Теңіздің» немесе «Үлкен көлдің» бір бөлігі мәніндегі атау.

Балқаш

Балқаш - көл, қала аты. Атаудың шығу төркіні мен мағынасы жайлы әртүрлі пікір бар. Әуел бастан ол Балықаш аталып, кейіннен Балқаш боп қалыптасқан болу керек. Өйткені көне түркі тілдерінде балық - «су, өзен» деген сөз болғаны тарихи деректерден мәлім.

«Балқаш» «жағасы балшықты, батпақты, су көп, мол көл» деген мәнді білдіретін атау.

Көлдің қазіргі атауына байланысты халық ішінде бұрыннан айтылып келе жатқан аңыз бар. Бұдан көп ғасырлар бұрын көлдің батыс жағалауын бір бай мекендеген екен. Оның Балқия атты аса көрікті қызы болыпты. Ол тек көркімен ғана емес, ақылымен де, адамгершілігімен де ел ауызына ілігіпті. Сүйікті қызды әкесі ғана емес, бүкіл жұрт еркелетіп Балқаш деп атайтын болыпты.

Жасы он жетіге толғанда Балқия алыс елден келген Ерден атты бір жас жігітке ғашық болады. Алайда қазақтың көне әдет-ғұрпы бойынша ата-анасы қызды бала күнінде атастырып, бай қалың мал алып қойған екен. Мұны естіп-білген қыз бен жігіт жасырын қашпақ болып келіседі де, бір ыңғайлы келген түнде екеуі екі атқа мініп тайып отырады. Ертесіне екі ғашық бір қалың қамыстың ішіне келіп дем алуға тоқтайды. Мұнда олар ойламаған жерден қырсыққа тап болады. Тал түсте аттарына қамыс ішіндегі қабандар тап береді. Ерден аттарды құтқарам деп жүргенде, қабанның азу тісі денесіне оңдырмай ауыр жарақат салады. Балқияның сүйікті жігітін өлімнен арашалап қалуға шамасы келмейді де асыл жарын жерлеп, өзіде сол жерде өлмек болады. Ал бұл кезде қабаннан үркіп қашқан екі ат қыз бен жігіттің туған ауылына келіп бір-ақ тоқтайды. Ыза болған қыздың әкесі жігіттерге қашқындарды ұстап әкелуге әмір береді және оларды халық алдында қарабет қылып жазаламақ болады. Қашқындарды іздеп шыққан жігіттер ат тұяғының ізімен жүріп отырып, қыздың тығылған жерін табады. Қуғыншыларды көрген соң, әкесінің қатал мінезін жақсы білетін Балқия, қолға түскеннен өлімді артық көріп, биік жардан көлге бір-ақ секіреді де су түбіне кетеді.

Бұл ауыр оқиға, трагедия сол маңдағы елге түгел жайылып, бұдан былайға жерде көлді өздері еркелетіп айтатын, сүйікті жас арудың атымен халық Балқаш деп атап кеткен екен.

Бұл көл атын алған шаһар - іргетасы 1937 жылы қаланған, Балқаш көлі жағасындағы, Қарағанды облысына қарасты қала. Балқаш көлінің солтүстік жағында кеме тоқтайтын орын (пристань) - айлақ және қалада темір жол стансасы бар. Түсті металлургия орталығы, тау-кен металлургия комбинаты, балық шаруашылыгы, Ғылым академиясы ботаника бағы орналасқан.

Бектауата

Бектауата - тарихи тау, биіктігі 1215 м, село, Қарағанды облысында. Халық аңызы бойынша: «Бектау ата және Беғазы деген екі әулие болған. Олар қашып келіп, осы тауды пайдаланған». Балқаш қаласының өңтүстік шығысында 60 км. жерде Әулиетау деп аталатын тау бар, жергілікті халық оны Бектауата деп атайды. Оның жанында Ұраңқай деген шоқы бар. Әулиетау деп аталуы - тауға сыйыну, табынумен байланысты қойылса керек. Балқаш маңайын зерттеген ғалым П. Сарычев былайша жазады: «Бектау ата -оңтүстік пен солтүстікті жалғастыратын нысана іспетті керуен жолдың бойында тұрған «шамшырақ». Оның сүйір төбесі Балқаш көлінің оңтүстік жағалауынан көзге ілінеді. Көлдің астынан жарып шыққандай сұстиып тұрады және «бері тарт» дегендей ишарат береді. Сол таудың астында үлкен үңгір бар. Ол мөп-мөлдір тұщы суға толы. Су бетінің деңгейі әрдайым бір қалыпты: жоғары көтерілмейді, төмен түспейді. Табиғаттың осы жұмбағының көріністері дала жұртының сезімін билеп, атаудың постпозитивтік компоненті боп тұрған «ата» сөзін қоныстырғандай». Қазақстан жерінде ата тіркесімен аталатын жерлер (мәселен, Әулиеата, Сунақата, Асықата) көбіне сол жердің «киелі», «қасиетті», «әулиелік» құдіретіне байланысты халық нанымына сай қойылып отырған. Демек, осы себептен Бектауата «қасиетті», «әулие», «киелі Бектау» деген мәнді аңғартады.

Бетпақдала

Бетпақдала - Шу өзенінің терістігінен басталып, Балқаш көлі мен Сарысу өзені аралығындағы Жамбыл мен Қарағанды облыстарының көп жерлерін алып жатқан шөл дала.

Шөл даланың сүйкімсіз де сұрықсыз қалпына қарай, бұл атау парсы тілінің «бад-бахт» немесе «байдбах» сөзі арқылы жасалған дейді, кейбір зерттеушілер. Әрине, бұл көзқарасты теріске шығару қолайсыз. Өйткені көрсетілген сөз біздің түсінігіміздегі «бақытсыз, жаман, жексүрын, жиренішті» іспеттес мағына береді. Шын мәнісінде де жер жаратылысы осы сипатқа сәйкес.

Бұған қосымша мына бір жайтты да естен шығармаған жөн. Қазіргі Бетпақдала өте көне заманда су жайылған жер болуы ықтимал. Уақыт өткен сайын су тартылып, оның орнында батпақты дала пайда болып, міне, сол кезде оған «Бетпақдала» атауы берілуі де ғажап емес. Сол кездегі көл-көсір судан қалғаны Балқаш көлі болуы мүмкін. Ал, «батпақ» сөзінің алғашқы төркіні - түркі тілі ме, әлде парсы тілі ме? Бұл жерін анықтап айту да қиын. Себебі біздегі «батпақ» сөзі мағынасын өзгертпестен парсы тілінде - «батлағ» дыбыстық қалыпта ұшырасады. Мұндағы ерекшілік - біздің тіліміздегі «п» орнына «л», «қ» орнына «ғ» қолданылуы. Бұл тұрғыдан алсақ, бірінші буындағы «а» дыбысының «е»-ге алмасып, келе-келе «бетпақ» болып өзгеруі де таңданарлық жағдай емес. Осы себептен де, сөздің алғашқы қалпы «батпақдала» болар деп жорамал жасауға бой ұрдық.

Бұқпа

Бұқпа - өзен, Қарағанды қаласының оңтүстік-шығысында жазық даланы көлбей ағады. Жағалай тал, өсімдік өспейтіндіктен дәл жағалауына келгенше байқау қиын. Осы ерекшелігін бүқ сөзі де анықтай түседі. Тіліміздегі бұқпа етістігі - жасырыну «бой тасалау», «көзге көрінбеу» мағынасын білдіреді. Ал па қазақ тіліндегі етістіктерден есім тудырушы жұрнақ.

Дересін

Дересін - Балқаш көлінің солтүстік жағасындағы жер аты. Жері шилі, қалың шөпті болып келеді. Бұл монғолдың дэрс (үн) - «шилі», «шөпті» деген сөзінен алынған. Ғ. Қонқашбаев та осы пікірде бола отырып, бұл аймақта Бас - Дересін, Орта - Дересін, Аяқ - Дересін деген жерлер бар екендігін көрсетеді.

Дұмқара

Дүмқара - Балқаш жазығындағы кіші-гірім тау аты. Дүм және қара сөздерінен құралған атау. Дүм тұлғасы «тұғыр» мәнінде қолданылғаны көрінеді. Қара сөзі «шоқы» мәнінде.

Жауыртау

Жауыртау - атауын халық аңыздарында жиі кездестіреміз. Бұл атау туралы көнекөз қариялардың айтуынша: «Айбас Қозының ел-жұртын іздеуге шығып, астындағы атының одан әрі жүруге жарамай, жауыр болып қалған жері, қазіргі Теміртау маңайы болса керек, содан Жауыртау атанған еді», - дейді.

Теміртау қаласының солтүстік жағында жауыр аттың иығы секілді айғыздалып жатқандығы үшін Жауыртау деп атап кеткен кішігірім шоқы бар. Атадан балаға ауысып отыратын халық аңызы Жауыртау деген атауды «Қозы-Көрпеш-Баян-сұлу» жырымен сабақтастырады. Ол жырда былайша суреттеледі:

«Жауыр атты сен жүрсің, жаба тоқып,

Көктайың жауыр қылған соған орай!..»

Кәдуелгі «жетпіс жыл баққан малының жеті жапырақ етін тісіне басуға қимайтын» - Қарабай әкесі өлген Қозыны қомсынып қаша көшетін аңыз бар. Ұзақ көш жолында қырық нары арып өліп, Қарабайға Аякөзге келгенде ноғайлы Шақшақ байдың баласы Қодар Баянға ғашық болады ғой. Кешікпей-ақ тоқсан мырзасын жалшылыққа берген Қодар Қарабаймен әмпей болып алады. Сонда әбден шарасы таусылған Баян Айбас деген жігітті қанатты қара биеден туған Бақа айғырға мінгізіп, алыста қалған ғашығы Қозыға жібереді. Сәлемдеме деп алтын сандыққа домбрасы мен моншағын, басындағы қарқара қадаған топысын салып берген екен.

Қарабайдың қырық нарын жалмаған ұзақ жол Айбастың арғымағына да оңай тимепті. Шексіз-шетсіз сары дала Айбастың өзін де, астындағы тоқпақ жал Бақа айғырды да титықтатса керек. Алайда қаншалықты қалжырап, қажыса да Айбас Баянның өтінішін орындау үшін Қозы Көрпештің елін бетке алып жүре берсе керек. Бірақ, амал қанша, елсіз-күнсіз сары дала астындағы аттың титығына жетіп, бір жерлерге келгенде болдырып, тоқырап түрып қалыпты. Айбас алған бетінен сонда да қайтпайды. Бақа айғырды Тоқырауын бойының сонысына тынықтырып алып, тағы да жүріп кетеді ғой. Ай жүреді, апта жүреді, бір жерлерге келгенде мінген атынын тұяғы сөгіліп, арқасы ошақтай жауыр болып, мүлдем міністен қалған екен. Осынау жауыр аттың қалған жері содан бері «Жауыртау» атаныпты дейді қыр аңызы.

Ер жігіттің атын арытқан Жауыртауды казір Теміртау деп атайды. Халық жүрегінен шыққан атау өміршең болады. Шынында да Теміртау дегеніңіз - ел өміріндегі тарихи-әлеуметтік өзгерістерімен біте қайнасқан атау. Теміртау десе Теміртау. Кәдуелгі «тау-тау темір» деген сөзден шыққан атау. Теміртау - 1945 жылға дейін Самарқант қалашығы аталып келіп, 1945 жылдың аяғында Теміртау қаласына айналған. Қарағанды облысына қарасты, Самарқант су қоймасының жағасындағы қала. Бұл жерде темір көп болғандықтан да Теміртау аталған.

Жезқазған

Жезқазған - қала аты. Жезқазған атауының құрамы екі сөзден жасалған. Оның бірі -жез, екіншісі - қазган. Осы қазған сөзін талдағанда: қаз деген етістікке есімшенің өткен шақтық - ған жұрнағы жалғану іс-әрекеттің болғандығын баяндайды.

Пионер

Пионер - ауылдың аты, мағынасы - бір нәрседе бірінші болу, бастаушы.

Қағыл

Қағыл - Қарағанды облысында Бас Қағыл, Орта Қағыл, Аяқ Қағыл деген тау аттары бар. Мұндағы Қағыл атауы қагу (жел қағу, желмен үрлеу) етістігіне зат есім жасайтын -ыл жұрнағы қосылу арқылы жасалған.

Қазық

Қазық - Қарағанды облысындағы кіші-гірім төбешікті даланың аты. Көне түрік тілінде - этнотопоним. Қазақ тілінде - этнониміне -ық қосымшасын жалғау арқылы жасалған атау.

Қалмаққырған

Қалмаққырған - ірі өзен. Тарихи деректерден қазақ жасақтарының жоңғар басқыншыларына 1728-1729 жылдары ойсырата соққы бергені белгілі. Сол жылдардың куәсі, халықтың ұлт-азаттық күрестегі ерлік істерінің ескерткіші ретінде бұрынғы «Білеуті» өзені «Қалмаққырған» деген атқа ие болды

Қарағанды

Қарағанды - 1932 жылдан қала. Республикамыздың ауыр өнеркәсібін дамытуға өзіндік үлкен үлес қосып келе жатқан өркенді өнеркәсіпті қала. Қарағанды облысының әкімшілік орталығы. Осы облыстың Жаңаарқа ауданында тау, елді мекен, Ақтоғай, Ұлытау ауданында өзен де осылай аталады. 1833 жылы қазіргі Қарағандыдан 25 шақырым қашықтықта Нұра өзені бойынан Байжан қарттың Әппақ деген қойшы баласы тас көмір кесектерін тауып, бұл жердің «Қарағанды» атанғанына бірталай уақыт өтіпті. Бір кездері тек «Қараған» деп аталатын тікенек өсімдіктен басқа ештеңе өспейтін бұл өлкеден бүгінде қара алтынның «Қазыналы түбегі» Қарағанды қаласының заманымыздың дәулетіне сай сәулетті шаһарын көреміз.

Атаудың мағынасы - «қараған қалың өскен жер». Қараған - өсімдік аты. Қараған сөзіне -ды қосымшасы жалғанған атау.

Қаражал

Қаражал - биік жал, өзен аттары. Сондай бір жал аты бойынша Қарағанды облысына қарасты қала аты.

Қарасор

Қарасор - Қарағанды облысындағы ащы-тұзды көл. Алабы 135 км², тереңдігі 5 метрге дейін. Қарасорға бірнеше өзен құяды. Ондағы рапа мен балшықтың емдік қасиеті аса күшті.

Бұл көлдің аты тіліміздегі байырғы, төл сөзден жасалғандықтан, жалпы халыққа кеңінен түсінікті.

«Қара» сөзі топонимдік атаулар жасауда жиі қолданылып, кейде өзінің тура мағынасында заттың түр-түсін білдірсе, кейде «үлкен, зор» деген мағынаны білдіреді. Ал атаудың екінші сыңарындағы сор сөзі - «жазда қүрғап, ащы сорға айналатын кішкене тұзды көл; батпақты сор».

Демек, Қарасор атауы «көлемі едәуір үлкен, суы аз, тұзды көл; батпақты, балшықты сор» дегенді білдіреді.

Қоңырат

Қоңырат - Қарағанды облысындағы қала аты. Бұл атаудың шығу төркіне тоқталсақ, халық аңызымен байланыстырады: «Ертеде бір байдың жүйрік түлпар қоңыр аты болыпты. Жастайынан қорлық пен зорлыққа булыққан ер жігіт бір күні байдың тұлпарына мініп алып, бар жылқысын шөлге айдап қашады. Бай жан-жақтан қуғын шығарғанымен, жеткізбейді. Ақыры ол жапан түзде тұрған бір шоқыға жете бергенде, бірнеше күн отсыз, сусыз шапқан қоңыр ат мұрттай ұшады да содан қайтып басын көтермейді. Содан былай биік Қосшоқы Қоңырат атанып кетті», - деді.

Халық аңызында жер-аты осылай аталса да, бұл атау жөнінде, А. Абдрахмановтың «...қоңырат этнонимі түркі сөзінен жазылғанын және өздері де түркі тайпасы екенін дәлелдейді» (А. Абдрахманов, Қазақстанның этнотопонимикасы, Алма-Ата, 1979, 117 б.), деген пікірі шындыққа келетін сияқты.

Майқұдық

Майқұдық - тұрғын аймағы. Көне түрік тілінде май және қудық сөздерінен қалыптасқан атау. «Май» тұлғалас тіркестер түркі тілдерінің көкке табыну дәстүрінен елес береді: қазақша «от ана, май ана», алтайша «май эне», орхон жазбаларында «ұмай». Сонымен қатар, бұл сөз кезінде түркілер өздері үмытып кеткен тасқа салынған таңбалар деген ұғымды білдіреді. Майқұдық «Киелі құдық» мәніндегі атау.

Мыңарал

Мыңарал - Балқаш көліндегі аралдың аты, темір жол стансасы. Екі түрлі версияда төркіндетіледі: 1) этнотопоним («мыңдардың аралы»); 2) географ. «архипелаг» мәніндегі атау.

Нұрақ

Нұрақ - Балқаш көлінің оңтүстігінде созылып жатқан төбенің аты. Көне: нұра + қ (кішірейткіш өлі жұрнақ) - «кішкене қыр» мәнін береді.

Өгізарал

Өгізарал - Балқаш көліндегі аралдың аты. Этимологиясы: көне түрік тілінде үгүз («өзен су») және арал сөздерінен қалыптасқан атау.

Саран

Саран - қала аты. Қазақша сораң «сортаң жер» мағынасындағы атау.

Сарыарқа

Сарыарқа - Қазақтың ұсақ шоқылығы атты өлке. Батыстан шығысына қарай қашықтығы 1200 км., ені 250 км. Батысы кең жазира құба жон, ұланғайыр жазық келіп, биіктеу жерінде бой көтерген Ұлытау (биіктігі 1133 м) мен Көкшетау жоталары (биік. 947 м), орта шенінде Қарқаралы тауы (1403 метрге дейін), асқақ таулары Қызылтас (Ақсораң 1565 м) және Шыңғыстау жотасы (1469 м) көзге ерекше түседі.

Сарыарқаға Қарағанды, Астана, облыстарының жері толықтай, Көкшетау, Торғай, Семей, Павлодар облысының біраз жері кіреді. Қарағанды облысының территориясы, негізінен, Сарыарқаның орта бөлігіне орналасқан. Сондықтан да жергілікті халық осы өңірді ежелден Сарыарқа, Арқа даласы деп атаған. Арқа, Сарыарқа атауының мән-мағынасы жайлы А. Әбдірахманов, Е. Қойшыбаев, Н. Баяндин, А. Сейдімбеков пікірлері ғылыми тұрғыдан дұрыс қолдау тапты. Сарыарқа сөзімен құрамдасып келген атаулар, сөз тіркестері тілімізде тек түсті ғана білдірмейді, «кең», «мол», «үлкен» деген мағыналарда қолданылады.

Сарыарқа атауы «жер бетіндегі өсімдіктері күйгендіктен сарғайып жататын кең де үлкен жон, жалпақ үстірт, сансыз адырлы қырқа» ұғымын білдіреді.

Сарысу

Сарысу - Қарағанды және Қызылорда, Жамбыл облыстарындағы өзен. Ұзындығы 800 км, бассейн алыбы 83,6 мың км². Сары даланы бойлай ағады да, Бетпақдала шөлейтіні сіңіп кетеді. Жоғарғы және төменгі ағыстары шілдеден қаңтарға дейін құрғап қалады. Негізінен ішуге және жер суландыруға пайдаланады. Атаудың Сарысу аталуы оның суының молдығы мен ұзақ жерге ағуына байланысты болса керек. Топонимдер құрамындағы сары сөзі негізгі (түр, түс мағынасынан бөлек) «үлкен, ірі, зор» мәнінде қолданылатыны белгілі. Осыған ден қойсақ, Сарысу «үлкен, ірі өзен» деген мағынаға толық сай келетіндей.

Сарышаған

Сарышаған - сулы мекен аты, жұмысшы кенті. Түрік тілінде Сары және шаған сөздерінен құралған атау. «Шаған» өсімдіктері мол жер мәніндегі атау. Көне түрік тілінде және монғол тілдерінде: шаган>сацан>цахан — өсімдік аттары.

Саяқ

Саяқ - ҚТП және темір жол стансасы, әуелде төбенің аты. Қырғыз халқының Саяқ тайпасымен қатысы жоқ. «Саяқтөбе» ұғымындағы атау.

Тарғыл

Тарғыл - Балқаш көлінің солтүстік жағалауындағы мекен (сай, тау) аты. Осы аймақта өсетін өсімдікке байланысты қойылған атау. Кейіннен этникалық топ атына айналған.

Тарғылата

Тарғылата - Тарғыл тауының ең биік шоқысы. «Береке басы» ұғымына тән сиындық мәнді жер.

Тентек

Тентек - өзен. Өзеннің Тентек аталуы оның құтырына аққан, қатты ағысына байланысты қойылса керек. Таудан төмен қарай аққан көп өзен Тентек өзеніне қосылып, су көлемі көбейіп, арнасы толған соң екпіндей, сарқырап-күркіреп, қатты ағуы табиғи құбылыс.

Шахтинск

Шахтинск - бұрынғы төбе, жайлау, қазіргі қала. Бұл атау сырына Ғ. Қонқашбаев, А. Әбдірахмановтар тоқтала келіп, Шаған монғолдың цагаан /ац/ деген сөзінен бұрмаланған атау дейді. Монғолша-қазақша сөздікте цагаан сөзі ац деп аударылған. Монғол тіліндегі ц дыбысының қазақ тілінде ш дыбысымен берілуі заңды құбылыс

АБАЙ АУДАНЫ

Ақбастау

Ақбастау - ауыл, Сарыарқадағы тау және мекен аттары. Этимологиясы:

1. «Ақбас» руының тауы;
2. «Тұнық бастау» мәндес атаулар.

Жартас

Жартас - мекен аты. Көне түрік тілінде чарташ түрлерінде келеді. Атау «тасты жар» деген мағынаны білдіреді.

Көксу

Көксу - ауыл. «көк өзен» мәніндегі атау.

Қарабас

Қарабас - поселке. Атаудың тура мағынасы «қара бас»

Қоңыртөбе

Қоңыртөбе - төбелер атауы. Атау «қоңыр өсімдігі қалың төбе» деген мағынаны білдіреді.

Құмадыр

Құмадыр - тау. Атаудың тура мағынасы «қүмды адыр»

Тектұрмас

Тектұрмас - тау. Бурында өткен-кеткендерді торитындардың бұқпа жері.

Топар

Топар - өзен, көне атау. Қарағанды облысының Абай ауданындағы жұмысшы кент атауы. Бұл өзен аты оның ағысы мен табиғатына байланысты қойылған. Шығу төркіні жағынан түркі үндіеуропа тілдеріне тарататындай. Өйткені тіліміздегі тапыр-тапыр (қатты, асығыс жүріспен байланысты еліктеу мәніндегі сөз), сондай-ақ апыл-тапыл, апыр-топыр тәрізді қос сөздердің «тапыр», «топыр» сөздері және топан су («ағыны қатты сел, су») топ сөздерінің синкретикалық түбірі - то//тап//топ. Ал атаудың екінші құрамындағы ар тұлғасын о бастағы жеке мағыналы сөз деп танудың орны бар. Демек, «Топар» «жылдам, тез, ағыны қатты өзен» деген мәнге лайық.

Шерубай-Нұра

Шерубай-Нұра - Қарағанды облысының Абай ауданында Шерубай-Нұра деп аталатын өзен және аттас бөген бар. Атау дара мағыналы екі сөзден жасалған, бірінші Шерубай сыңары кісі есімінен жасалған. Ол көне түркі тіліндегі шери, алтай тіліндегі черу - «әскер», «армия» дегенді білдіретін сөз, ал ұйғыр, өзбек тілінде шериқ деп аталып, «әскер, қолбасшы» деген мағына береді. Бұл сөзге қазақ тіліндегі бай сөзі қосылып кісі есімі жасалған. Ал гидронимнің екінші Нұра сыңарын зерттеушілер монғолдың жыры дегенді білдіретін сөзі деп түсіндіреді.

Ялта

Ялта - елді мекен. Бақсақ бұл өңірдің байырғы атауы «Алты үй» екен. Жуан сіңір байлардан зәбір көрген алты кедей осы бір жалаңаш бұйратты сағалап отырса керек. Содан «Алты үй» атанған.

АҚТОҒАЙ АУДАНЫ

Ақтоғай

Ақтоғай - Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданындағы село аты. «Ақтоғай» атауының бірінші сыңарындағы «ац» сөзі топонимдер құрамында келгенде «таза, мөлдір, тұнық» және «кең, үлкен» деген мағынаға ие екендігі көп айтылады. Ал «тоғай» сөзін талдау барысында, оның Орта Азия, Қазақстан, Кавказ, Оңтүстік Орал, Оңтүстік Сібір, Еділдің төменгі ағысындағы халықтар тілдерінде кеңінен қолданылатыны, бірақ әртүрлі мағынаға ие екендігі сөздіктерде анық көрсетілген. Бірақта: «Қазақ тілі нормасына келтіргенде, бұл сөздің төлеуі, жобамен, «сай-сала» немесе екі арна мәндес ұғым береді», - деген пікірмен келісуге болмайды (Қойшыбаев, 1985, 37). В.В. Радловтың сөздігінде (1905, 3 т.) тогай, тогаі, токоі, токаі, токкаі тұлғаларында беріліп, «шалғын», «орманды алқап», «ағаштар мен бүталар қалың өскен өзен... арал не жарты арал», «өзен түбектеріндегі қалың ағаш» деген мағыналарға ие екендігін көрсетілген (Э. Мурзаев, 1984, 562). Қалайда «тоғай» -географиялық термин ретінде түркі тілдерінде ерте заманнан қолданып келе жатқан лексема. Ол түркі тілдерінен орыс әдеби тіліне де еніп, тугай тұлғасында жиі қолданысқа түседі.

Демек, республикамыздың көптеген облыстарында ұшырасатын «Ақтоғай» атауы «су, өзен жағасындағы шағын орман» мәніне ие деп қарауға болады.

Ахметеспе

Ахметеспе - Қарағанды облысының Ақтоғай ауданындағы өзен. Араб тілінде Ахмет «мақтаулы», «мақтауға тұрарлық» дегенді білдіреді, ол Мұхаммедтің қосалқы аты. Ал атаудың құрамындағы еспе сөзі - халықтық географиялық термин. Ол екі түрлі мағынада жұмсалады. Біріншісі - белгілі бір мерзімде ғана су ағатын, көктем кезінде қатты тасып, арнасып орып, жуып кететін, соңынан кеуіп қалатын өзенді білдіреді, ал екіншісі - үстірт жақта онша терең емес құдықты айтады.

Беғазы

Беғазы - тау, елді мекен, Ақтоғай ауданында, Қарағанды облысы. Академик Ә. Марғуланның айтуынша, «Беғазы» атауы көне түркі тіліндегі «биік» деген екі сөздің бірігуінен жасалған.

Мұндағы «биік» деген сөзі дыбыстың құбылуымен «бек», «бегі» болып өзгерген. Ал «аз» сөзі сол жерде мекен еткен тайпаның аты».

Біздің байқауымызша, тіліміздегі «биік» сөзі көне түркі тіліндегі begik (Древнетюркский словарь, 1969, 91) сөзінен өзгеріп қалыптасқан. Ол сөз әзербайжанша beiuk - «үлкен, ұлы, зор»; түркмен тілінді beguk - «жота, төбе», «құм жоталарының қыры, биігі»; тува тілінді beguk - "тау"; хакас тілінді позак -"биіктік", "биік"; қырғызша бийк - "жоғары", "биік"; түрік тілінді b<уur - «үлкен», «биік» деген топонимдік мәнге ие. (Мурзаев, 1984, 78).

Бұл нақтылы дәлелдерге қарағанда, «Беғазы» топонимінің бег компоненті (сыңары) - «биік», «үлкен», «зор» деген мағына білдіретіні анықтала түседі. Ал оның екінші сыңарындағы «азы» көне түркі этнонимі «аз» <(һаз) дегенге жанаспайтын сияқты. Өйткені көне түркі тілдерінде, тіптен қазіргі шығыс түркі тілдерінде (алтай, хакас, тува) «азых» - «асу», «бел», «ашық алаңқай», «кең дала», «алқап» деген мағынаға ие. Демек, Беғазы топонимінің екінші сыңарындағы «азы» сол «азых» сөзінің соңғы х (ғ) дыбысын түсіріп, қысқарған түрі деп білеміз. Олай болса, «Беғазы» топонимінің толық мағынасы: «биік, асу үлкен тау».

Жәмші

Жәмші - Қарағанды облысының Ақтоғай, Шет аудандары жерінен Жәмші деп аталатын Ұзындығы 117 км. өзен ағады. Ол Қызылтас тауының оңтүстік беткейінен басталып, Қарабұлақ мекені тұсында тартылып қалады. Бұл өзенді Жаман, Қарасай деп те атайды. Жәмші - Үш Оқтан тараған қазақтардың бір тайпасының аты. Оның есімі жоғарыда аталған өзенге және сол жердегі ауылға қойылған.

Қараадыр

Қараадыр - елді мекен. «Қара отты адыр» мағынасындағы атау. «Қалыңадыр» мағынасындағы да айтылуы ықтимал

Қараменді

Қараменді - өзен. Ақтоғай ауданы арқылы басын Қиматас тауының оңтүстігіндегі бұлақтардан алып, Тоқырау өзеніне құяды. Ұзындығы - 79 км. Бұл өзен аты белгілі Қараменде руының атымен байланысты болу керек.

Қызыларай

Қызыларай - тау, елді мекен аты. Атау екі компонентен жасалған. Алғашқы сыңары тау түсін білдіреді, себебі тау, шың тастары қызғылт түсті болып келеді. Ал екінші сыңары арай // орой компоненті шын мағынасындағы монғол сөзі. Мұны монғолша-қазақша сөздіктегі «орой» сөзінің «таудың басы», «шыңы» мағынасында қолданылатыны да растай түседі. Демек, «Қызыларай» - «таудың қызыл түсті шыңы, биік жері» деген мағынаны білдіреді.

Майлы

Майлы - тау, Ақтоғай ауданы, Қарағанды облысысында. Құрамындағы «май» сөзі бар жер-су аттары республикамызда көп кездеседі. Мәселен, Майлыбулақ, Майөзек, Майтас, Майшөп, Мақайың, т.б. Көне түркі тілінде «май» «киелі, қасиетті, құдіретті» ұғымында қолданылған. Мәселен Таулы Алтай тілінде «май» және «эне», Орхон-Енисей жазуларындағы «Ұмай» - «Жер және Су перісі».

«Майлы» атауының топонимдік мағынасы «киелі, қасиетті, құдіретті тау» дегенді білдірсе керек.

БҰҚАР ЖЫРАУ АУДАНЫ

Айнабұлақ

Айнабұлақ - өзен. «Айна» және «бұлақ» - өзен сөздерінен шыққан, яғни «мөлдір, таза өзен» дегенді білдіреді.

Ақбастау

Ақбастау – елді мекен топонимінің негізгі мағынасы «бастау» сөзі, яғни - бұлақ, қайнар көзі дегені.

Ақбел

Ақбел – Орталық Қазақстанда жиі кездесетін атау, жер топырағының түсімен байланысты да ұсақ және дөңелі алқаптарға сай.Ақжар - Энгельс атындағы ауыл аймағындағы елді мекен аты. Ақжар - «ақтаңтақ жар».

Аққора өзені

Аққора өзені. Түркі-моңғол тіліндегі «қора» сөзі – бостық, ойпан, бекініс мағынада қолданылады.Ақсу - Ащысу тармағы. Ақ сөзі судың түсін (ақтығын) көрсетпейді, ағындылығын, тау басынан өз арнасымен төмен қарай ағып келетін қардың суы екендігын көрсетеді.

Ақжар

Ақжар – ауылы, жардың түсіне байланысты аталған.

Ақөре

Ақөре – ауылды мекені, ақ тік өр бар жерді немесе өрдің басталуын, қайнар көзі деген білдіруде.

Ақтас

Ақтас - Көктал ауылының жері. Ақтас атауы өзінің тіке мағынасында (ақ және тас компонентерінен құралған атау).

Ақтөбе

Ақтөбе - Амангелді атындағы ауылдың елді мекені. Түрік тілінде «ақотты төбе» мағынасын беретін атау.

Аққұдық

Аққұдық – елді мекені Қарағанды манында орналысқан, оның атауы жер топырағының түсімен байланысты. Ақ және құдық деген екі сөзден құрылып – берекелі құдық мағынасын білдіреді.

Ақшоқы

Ақшоқы - шоқы аты. Шоқы бастарының ағарып көрінуімен байланысты атау.

Алабас

Алабас - Пушкин атындағы ауылының бөлімшесі, Дубовка поселкесінің учаскесі. Қазақ тілінде этникалық топ атымен қойылған атау.

Алабас

Алабас – аңыз бойынша осы жерге Баянауылдағы Алабас тауынан көшіп келген қаржас руының ақсақалы өзіне үйреншікті атауын қойған. Алабас Қорғанкөлден бірнеше қашықта солтүстікке қарай орналысқан. Ал Шідертіге қарай жерде оның Шыбынды деген атауы да кездеседі. Алтынсу - өзен, Нұра өзенінің сол саласы. «Алтынсу» тура мағынадағы атау, немесе «жағасында алтын кездесетін өзен».

Алтын су

Алтын су – Нұра өзенінің саласы. Бұл жер ежелгі заманнан кеніш ошағы ретінде белгілі болған. Қола дәуірінде әр түрлі металдар, әсіресе мыс пен алтын кендері көп табылған. Алтын төбені қараңыз. Амангелді - ауыл аты. Халық батыры, қазақ халқының 1916 жылы патшаға қарсы ұлт-азаттық көтерілісі басшыларының бірі, Қазақстандағы Азамат соғысының қаһарманы Амангелді Иманов атымен байланысты.

Арықтыкөл

Арықтыкөл – елді мекен/көл. Тап сол жерде қазақтар орыс шаруалары қоңыстанғанға дейін егіншілікпен айналысқан. Егіс даланы көл арқылы суарған, бұл себептен жердің аталуы Арықтыкөл деп аталып кеткен.

Астаховка

Астаховка - Калинин атындағы ауылдың елді мекен аты. Ол 1908 жылы 30 қаңтарда құрылған. Атау жер аударып келгендердің тұрғанын көрсетеді.

Асыл

Асыл – ауылы, бұл жер егін шаруашылығымен айналысуға өте ыңғайлы болған. Оның себебі айнала қоршаған өзендерге Шерубай-Нұра, Соқыр байланысты.

Ащысу

Ащысу - өзен, Нұра өзенінің оң саласы. Суы «тұзды әрі ащы» өзен.

Аюлы

Аюлы - тау. Биіктігі 812 м. және Буденный атындағы ауылдың қазақша аты.

Бабаев атындағы ауыл

Бабаев атындағы ауыл - Ауыл агроном-ғалым, Қазақстанның еңбек сіңірген ғылым қайраткері, Авиация апаты кезінде қаза тапқан, Қазақ егіншілік институтын басқарған Қылыш Бабаевтың (1913-1948) құрметіне аталған.

Баймырза

Баймырза – қыстау. ХІХ ғасырда өмір сүрген байдың есімімен аталған.

Батпақкөл

Батпақкөл - көл қырат аралық ойпаңда солтүстік-батыстан, оңтүстік-шығысқа қарай созыла орналасқан. Атау «батпақты көл» тура мағынасындағы көл жағалаыуның құрамын белгілейді.

Бекет

Бекет – қыстау. «Бекет» – қазақ антропонимі. Бұдан басқа, бұл орыс тіліндегі «пикет, караул, охрана» сөздерінің дәл аудармасы болуы мүмкін.

Белағаш

Белағаш - Қайың, терек және аракідік қарғай өскен орманды алқап.

Березняки

Березняки - елді мекен. Атау поселке маңайында шағын қызыл қайың тоғайы орналасқандықтан аталған.

Борлысай

Борлысай - өзен. Атау өзінің тура мағынасында.

Ботақара

Ботақара – елді мекені /көл/тау/. Орталық Қазақстандағы ұсақ таутөбелері. «Қара» сөзі көлемді көрсететін анықтауыш. Ал «Бота» сөзі халықта ХVIII ғасырда өмір сүрген Нарбота батырдың есімімен байланысты. Ел ауызындағы аңыз бойынша осы таутөбешіктердің арасында қазақ пен қалмықтың ортасында шайқас болған. Қазақтың жауынгерлерінің басшысы Нарбота батыр, ал қалмақтар әскерінің басында – Шешен есімді қыз тұрды. Сондықтан, қазақтар бекінісі Ботақара, ал қалмақтар жағы Шешенқара деп аталынды.

Осынау сан ғасыр баба тарихының куәсіндей аңыз-ақиқатқа ие Ботақара атауы нешеме рет өзгертілді. Кейін осынау киелі жерге Санникова, Колхозная, Ворошилов, Ульянов деген атаулар берілген. 2001 жылы поселкенің 100 жылдық мерейтойына қарсы қайтадан ежелгі аты берілді.

Бұқар жырау ауданы

Бұқар жырау ауданы - Қазақ поэзиясының тарихындағы ең соқталы тұлғалардың бірі Бұқар жыраудың есімін иеленген аудан 1928 жылы негізі қаланған Тельман және 1938 жылы ашылған Ульянов аудандарының бірігуі нәтижесінде 1997 жылдың 23 мамырында қүрылды. Ауданның орталығы - Ботақара поселкесі (Бұрынғы Ульянов поселкесі).

Бұқар жырау

Бұқар жырау - XVIII ғасырдағы қазақ әдебиетінің ең көрнекті өкілдерінің бірі. Ол ұзақ өмір сүріп, көптеген тарихи оқиғалардың куәсі болған қазақ жырауы, мемлекет қайраткері 1668 жылдар шамасында туған, ол ерте кезден көзге түсіп, Тәуке ханның тұсында-ақ (1718 жылы өлген) қабырғалы би болған деседі. Бірақ Абылайға дейінгі билеп келген хандардың ешқасайсымен тіл табыса алмайды. Тек Абылай ханның тұсында жыраудың жүлдызы тағы да жанады, сөйтіп ол хан ордасына оралып, қалған өмірінде мемлекеттік істерге тікелей араласады. Бұқар жырау Қалқаманүлы Қарағанды облысы Бұқар жырау ауданының аумағындағы Далба тауының бір сілемінде жерленген.

1993 жылы жыраудың 325 жылдық мерейтойын атап өтіп, Бұқар жырау жерленген Далба тауының етегінде халқымыз әулие деп танитын үлы абыздың кесенесі салынып, ол 21 тамыз күні салтанатты түрде ашылды. Табаны үш таған болып келетін, биіктігі 12 метрге жететін бұл ғимарат қазақтың үлттық бас киіміне үқсас келеді де, кезінде үлы бабамыз аңсап кеткен үш жүздің, бүкіл елдің бірлігін бейнелейді. Кесененің ашылу салтанаты көне Далба тауы етегіндегі салқар тойға үласты.

Белағаш

Белағаш – елді мекені. Орманды жерде орналысқан. Ұсақ ормандар Қарқаралыдан Баянауылға дейін Белағаш арқылы өтеді. «Бел» сөзі – осында үстірттеу жер ретінде қолданылады.

Волков

Волков - Қаражар ауылының елді мекені. Жүзжылдықтың басында осы жерге қоныстанған шаруа Волковтың бұрынғы хуторы.

Волын

Волын - Дубовка ауылының елді мекені. Волын губерниясынан жер аударып келгендердің бұрынғы түратын жері.

Гагарин

Гагарин - село, Гагарин атындағы ауылдың орталық мекені. Тұңғыш ғарышкер-ұшқыш Ю.А. Гагарин есімімен аталған.

Доскей

Доскей - елді мекен. Зеленая Балка селосына тақау. Халық ақыны Доскей Әлімбаев (1850-1946 ж.) құрметіне аталған. Ол 16 жасынан өзінің ақындығын таныта бастаған. Революцияға дейін Доскей патша өкіметі мен бай, билердің айуандық қылықтарын өзінің өткір жырларымен өлтіре шенеді.

Кеңес заманы орнағаннан кейін Доскей көмірлі Қарағандыда өмір сүрген. Сондықтан шығармаларының негізгі тақырыбы Қарағанды кеншілерінің өмірі мен еңбегі болды. «Қарағанды», «Екі сайлау», «Жүрегім» деген өлеңдері ақынның таңдаулы шығармалары болып есептеледі. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы өлеңдері түгелдей дерлік Отан қорғауға арналды. Облыстық ақындарының айтысын ұйымдастырушылардың бірі. Ақынға Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері атағы, «Құрмет Белгісі» ордені берілді. Д.Әлімбаев жерленген жеріне ескерткіш қойылған.

Есен

Есен - өзен. Бұқар жырау және Жаңаарқа ауданының жерін басып ағады да Нұра өзеніне құяды. Басын Арқалық тауынан алады, ұзындығы 85 км. Есен, шежіре деректеріне қарағанда Орта Жүз Арғын тайпасының Қанжығалы руынан тарайды. Аты аталған өзенге жоғарыдағы ру атының берілуі әбден мүмкін.

Жалғызқұдық

Жалғызқұдық – елді мекеннің аталуы. «Құдық» - Қарағанды манындағы кеңінен кездесетін жағырафиялық атау.

Жалғызқұдық

Жалғызқұдық - Көктал ауылының учаскесі. Атау өзінің тура мағынасында.

Жаңақала

Жаңақала - село. Атау «жаңа ауыл» деген мағынаны білдіреді.

Жартас

Жартас – жер-су атауы.

Жаңа талап

Жаңа талап - Амангелді ауылының елді мекені. Атау «жаңа талап, ынта» деген мағынаны білдіреді.

Жарқұдық

Жарқұдық - Волын селосының қазақша аты. Атау «жары бар құдық» деген мағынаны білдіреді.

Жартас

Жартас - тау. Атау «тасты жар» деген мағынаны білдіреді.

Жастілек

Жастілек - Колхоздың бұрынғы аты. Атау «жаңа ниет, ой» деген мағынаны білдіреді.

Жауыр

Жауыр - таулы мекен. «Жауыр» атауы сол бір мекен-жайдың кедір-бұдырлығын меңзейді.

Жосалы

Жосалы - «Қызыл Октябрь» ауылының учаскесі. Атау «жосасы көп жер» деген мағынаны білдіреді.

Жындысу

Жындысу - Буденный атындағы ауылдың үшінші бөлімшесінің учаскесі. Атау өзінің тура мағынасында.

Керегетас

Керегетас – тік жартас немесе таутөбешігі. Орталық Қазақстанда жиі кездесетін атау.

Керней

Керней - тау. Елді мекен аты. Кейін Корнеевка деп атаған. Корнееевка елді мекенін Украина, Беларуссиядан келгендер 1907 жылдан бері қоныстана бастаған. Келген қоныстаушылар қазақтың Керней деген сөзін орысшаға бүрып, өз тілдеріне ыңғайлап Корнеевка деп атаған.

Керней сөзіне келетін болсақ бұл сол жерді мекен еткен Қаракесек руының бір тармағының аты.

Көкпекті

Көкпекті – Нұра өзенінің тармағы. Көк құнарлы өсімдіктің бір түрі.

Көктал

Көктал - елді мекен аты. Көне атауларының бірі. Тал және көк сөздерінің біріне-бірі қарама-қарсы тіркестері қатысты мағынадағы «бел-белестер» ұғымын береді.

Қайындыкөл

Қайындыкөл - Көлдің жағасында көп қайын өскен. Сондықтан Қайындыкөл деп атаған.

Қайнар

Қайнар - елді мекен аты. Қайнар - атау тұлғадағы немесе түбір тұлғалы топоним («көз» мағынасында).

Қансүйек

Қансүйек - Токаревка поселкесінің қазақша аты. Нұра жағасында жерленген, аты аңызға айналған Қансүйек батырдың атымен аталған.

Қаражар

Қаражар - елді мекен аты. Түрік тілінде «Биік жар» мәніндегі атау.

Қаракөл

Қаракөл - Дубовка поселкесінің қазақша аты. Түрік тілінде «көзді көл» мағынасындағы атау. Олай аталу себебі бұл тіркестегі қара сөзі жер мағынасында.

Қарақойтас

Қарақойтас - Бабаев атындағы ауылдың учаскесі. Жеке шоқылардың аты. Атау қазақша қара және қойтас сөздерінен қалыптасқан.

Қарақұдық

Қарақұдық - құдықты мекен аты. «Қара» сөзі құдық басының қарайып көрінетін түріне орай айтылған.

Қарамола

Қарамола - Бабаев атындағы ауылдың учаскесі. «Қалың мола» мағынасындағы атау.

Қарасу

Қарасу - өзен аты. Қарасу атауындағы қара сөзі судың түсіне қатысты емес. Қарасу ұғымы ежелден-ақ «мөлдір су», «сусын» мәнін берген. Қарасу - үлкен өзен емес, жер астынан, сай-жыралардан шығып жатқан қайнар суы. Бұл атаудағы қара сөзін байырғы түркі тілдес халықтар «жер» мәнінде қолданған. Сондағы мағынасы, біздің үғып келгенімізден өзгешерек «жер суы» (грунт) деген ұғымда.

Қасқасиыр

Қасқасиыр - Пушкин атындағы ауылдың учаскесі. Ату өзінің тура мағынасында.

Қожар

Қожар - Нұраның оң жақ жағасындағы шоқы. Атау шоқының үсті бұжыр-бұжыр, кедір-бұдыр болғандықтан солай аталған.

Қорғанкөл

Қорғанкөл - көл, ұзындығы - 3 км. Атау «обаның формасындай домалақ» көл деген мағынаны білдіреді.

Құмдыкөл

Құмдыкөл - көл. Атау «жағасы құмды көл» деген мағынаны білдіреді.

Қымызкұдык

Қымызкұдык - Көктал ауылының елді мекені. Атау «қымыз сияқты тәтті су» деген мағынаны білдіреді.

Қуөзек

Қуөзек - Көктал ауылының учаскесі. Атау «қурғақ өзек, сусыз өзен» деген мағынаны білдіреді.

Құрылыс

Құрылыс - Энгельс ауылының елді мекені, бұл жерде құрылыс жұмыстарының кең өріс алып құрылып бастағаннан солай аталып кеткен.

Қызылжар

Қызылжар - өңір. «Қызыл» сөзінің мәні жардың топырақ бетінің реңімен байланысты.

Қызылтау

Қызылтау - тау аттары. «Қызғылт түсті палеозой граниттерінен түзілген таулар». Түске байланысты атау.

Қотыр Қызылтау

Қотыр Қызылтау – таудың жерін жамылған тас қабатына сәйкес аталған.

Қызылжар (Қаражар)

Қызылжар (Қаражар) - өзен жағасының қызыл (қара )түсті тік жары.

Көкөзен

Көкөзен – көк терең суд, өзеннің бар екендігін білдіреді.

Күміс құдық

Күміс құдық – судың күмістей мөлдір, таза болғандығын көрсетеді.

Қушоқы

Қушоқы – ағаш-ормансыз таутөбесі.

Қарақұдық

Қарақұдық – Қарағанды қаласының маңындағы жер атауы.

Қос ағаш

Қос ағаш – қыстауы. «Қос» сөзі бір немесе екі қатарлы өскен ағаштар.

Көкдөңгелек

Көкдөңгелек – қыстау.Жүйрік жылқының жалған аты.

Миньковка

Миньковка - село. Атауы Екатеринославский (Днепрпетровский) облысынан келген, онда Миньково (Маньково) слободасы болған.

Майөзек

Майөзек – елді мекеннің атауы – құнарлы шөп деген мағынада.

Мырза

Мырза – қазақ тіліндегі мейірімді және ақ көңіл адамды белгілейді.

Оғыз төбе

Оғыз төбе – тау. Оғыз тау,Оғыз төбе Қазақстан жерінде жиі кездесетін атау. Бұл атаудың шығуы, тарихи тұлға Оғыз /Уыз/ ханмен және оғыздық этноспен байланысты болуы мүмкін.

Семізбұға

Семізбұға – тау /елді мекен/. Бұғымен байланысты атаулар Орталық Қазақстанда кездеседі. Оның бірі – Жауырбұғы, қазіргі Теміртау.

Семізбұғы

Семізбұғы – көне түркі тілдеріне тән көне топоним.

Садық

Садық – қыстау. Бұл топоним қыстау иесінің атымен байланысты. /Садық/ арабша – /сенімді, адал/ деген мағынаны білдіреді.

Покорное

Покорное - село. Елібай деп аталатын жерді Покорное («Покоряться должны, их дело покоряться» - деген сөзден шыққан) деп ақ патшаның жендеттері ат берген. Эстониядан келген қоныс аударушылар іргетасын қалаған.

Самарқан

Самарқан - село, Ленин ауылының орталық мекені. Теміртау қаласының алғашқы атауы. Самарқан поселокесіне 1906 жылы адамдар тұра бастады, ал 1909 жылы 10 ақпаннан бастап дербес ауылдық басқару құқығын алды. Поселкеге алғашқы жылдары Самаркан губерниясынан немістер келген. Атау екі сөздің негізін алған: «Самар» - қоныс аударушылардың бұрынғы тұрған отаны және «қант» елді мекен деген мағынада. Осымен тұрғындар өздерін самарқандық екенін айрықтаған.

Сарыадыр

Сарыадыр - «Қызыл Октябрь» ауылының учаскесі. Атау «борпылдақ тау жыныстары» деген мағынаны білдіреді.

Сарыкөл

Сарыкөл - ауданның оңтүстік жағындағы көл. Атау «кең көл» деген мағынада.

Сарытөбе

Сарытөбе - Жауыр тауының жағасындағы өңір, Свердлов атындағы ауылдың екінші бөлімшесінің орталығы. Бұл жерде 1902 жылы атақты жазушы Ғабиден Мұстафин туған. Атау «кең» немесе «мол төбе» деген мағынаны білдіреді.

Саумалкөл

Саумалкөл - көл аты. Орын алып келген «саумал» (биенің сүті) мәніндегі түснік дұрыс емес сияқты. Өткен ғасырдағы орыс зерттеушілері саумал сөзін өсімдік атымен үштастырады.

Семізбұғы

Семізбұғы - тау. Атау «семіз бұғы» немесе «шөптің түрі» деген мағынада.

Суықсу

Суықсу - село, Октябрь мамандырылған шаруашылық бірлестігінің орталық мекені. Атау «суық жылға» деген мағынаны білдіреді.

Тасауыл

Тасауыл - «Березняки» ауылының бөлімшесі. Атау «тасты ауыл» деген мағынада.

Таушық

Таушық - елді мекен, Буденый атындағы ауылдың бөлімшесі. Түрік тілінде тау және шиғ(л) немесе чиг(л) сөздерінен қалыптасқан этнотопонимге жорамалдынылады.

Тегісжол

Тегісжол - Киров атындағы ауылдың бөлімшесі. Атау өзінің тура мағынасында.

Текеқараөзек

Текеқараөзек - Ростовка селосының қазақша аты. Атау «жабайы текелердің азықтану» жері деген мағынаны білдіреді.

Теректі

Теректі - шоқы тізбегі, Соқыр және Нұра арлығындағы су бөлегі. Атау «шағын теректі тоғайы» деген мағынаны білдіреді.

Термен

Термен - Пролетарский ауылының учаскесі. Қазіргі башқұрт тілінде терме сөзі «киіз үй» мәнінде айтылады.

Тоғызқұдық

Тоғызқұдық – елді мекен. Қарағанды маңайында орналасқан жиі кездесетін атаулардың бірі «құдық». Құдық – суы бар құдық.Токаревка - село. Іргесін 1907 жылы Харьков губерниясынан келген қоныс аударушылар қалаған. Қоныс аударушылар ішінде Тамбов облысының Токаревка селосының шаруалары болған. Село атуы да, солардың туған жері ескерткіш ретінде қойылған.

Төрткөл

Төрткөл – елді мекен. Жердің ландшафты ерекшелігіне сәйкес атау. Бұл жерде ағысы жоқ шағын көл мағынасында.Ұзынбұлақ - Пушкин атындағы ауылдың учаскесі. Атау өзінің тура мағынасында.Қарағанды облысының шекарасы.Əрі қарай Кереку облысы Төрткөл Қарағандыға қарағанда Керекуға өте жақын.

Термен (Диирмен)

Термен (Диирмен) – шаруашылық құралы, диірмен.

Тоқан

Тоқан – қыстау. Адам атымен байланысты антропоним.

Тасшоқы

Тасшоқы – елді мекен. Қазақ тілінде тас - шоқы термині таза түркі негізіне тіреледі. Шоқы – Орталық Қазақстанның ландшафты ерекшелігіне сәйкес атау. (мысалы: Қосшоқы, Тасшоқы және т.б.).

Үлгі

Үлгі - село, Бабаев атындағы ауылдың екінші бөлімшесінің орталығы. Бұрынғы «Пример» колхозының аты.

Үміткер

Үміткер - Бабаев атындағы ауылдың орталық мекені. Бұрынғы «Надежда» колхозының аты.

Үштау

Үштау - елді мекен. Атау өзінің тура мағынасында.

Үштөбе

Үштөбе - село, Энгельс атындағы ауылдың орталық мекені. Үш сөзінің санмен байланысы жоқ. Көне түр. үүс+төбе сөздерінен қалыптасқан - «сұлутөбе» мәніндегі атау.

Шақпақ

Шақпақ - Саратов селосының қазақша аты. Атау «шақпақты жер, шақпақ - тас» деген мағынаны білдіреді.

Шалқаркөл

Шалқаркөл - көл. Атау «алып жатқан аумағы үлкен көл» деген мағынаны білдіреді.

Шаңбас

Шаңбас - Бабаев атындағы ауылдың учаскесі. Атау «төбенің үсті шаң» деген мағынаны білдіреді.

Шат

Шат - село, Бабаев атындағы ауылдың бөлімшесі. Атау тау қойнауларындағы терең әрі ені тар сай деген мағынаны білдіреді.

Шешенқара

Шешенқара – елді мекен (тау). Шешенқара күрделі түсінігі бар және екі әр түрлі бөлек құрамнан тұрады. Шешен сөзінің түбірі монғолдың Цэцэн сөзімен бірдей ақылды, парасатты, есті, қызылтілді деген мағынаны білдіреді. /қазақ тілінде – тілі өткір/, қара тау – биік түсінігіне сәйкес.

Шидерадыр

Шидерадыр - Буденый атындағы ауылдың учаскесі. Атау «балшықты тау жыныстары» деген мағынаны білдіреді.

Шилі

Шилі - елді мекен. «Чия қопасы бар жерде» орналасқан. Ор. «Чайлы, Шайлы, Шийлы» және т.б.

Шилі

Шилі – Нұра өзенінің саласы. Кішкентай өзен. Көп құрақты білдіреді.

Шоқай

Шоқай - ауыл. Шоқай ауылы қоныс аударушылар учаскесі Шоқайқалды өзенінің жағасында орналасқан. Шоқай - «жеңіл етік» және қалды сөздерінен қалыптасқан атау.

Шолаққарасу

Шолаққарасу - Миньковка селосының қазақша аты. Жер астындағы сулардан нгізгі қорек алатын, құрғап қалатын өзен мағынасындағы атау.

Шөптікөл

Шөптікөл - Молодецк селосының қазақша аты. Қазақ тілінде шөп және көл сөздерінен қалыптасқан атау.

Шолақ қарасу

Шолақ қарасу – Жер атауы (Миньковка). Нұраның кіші саласы. Жазда жырылып, кішкентай өзенге айналады, көзі кішкене бұлақтардан басталады.

Шоршоқы

Шоршоқы – тау. Шор – қаракесектердің арғы тектерінің бірі болуы мүмкін. Берік, мықты, тұрақты мағынасын білдіреді.

Шатан

Шатан – елді мекен. Кеуіп қалған өзен саласы, жылға, жыра мағынасындағы «шат» сөзінен шыққан болуы мүмкін.

Шаңтимес

Шаңтимес - өзен. Қатты ағысы бар өзендерге тән.

Ынтымақ

Ынтымақ - Амангелді атындағы ауылдың бөлімшесі. Атау «келісім, достық» деген мағынаны білдіреді.

Хан сүйегі

Хан сүйегі – елді мекен (Токаревка). Бұл жерде Орта жүздің соңғы хандарының бірі Бөкей Бұхарұлы жерленген (1819). Сонымен қатар XIX ғасырда Хан сүйегі моласында ірі ақын Жанақ Сағындықұлы жерленді.

ЖАҢААРҚА АУДАНЫ

Айтағы

Айтағы - тау, биік 499,9 м. Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданында. Е. Қойшыбаев бұл атаудың шығу жайын: «Көне түрінде ай этнонимі тағ («тау») терминін жалғау арқлы жасалған атау. Этимологиясы «Ай тауы», - деп түсіндірген (Қойшыбаев, 1985, 29). Біз бұл пікірге қосылмаймыз. Ерте заманда, түркі халықтары шаман дінін үстаған кезде Ай сұлулықтың, көркемділік пен әдеміліктің символы боғлан және Айға табынған, «әулие», «пір» тұтқан. Сондықтан да балаларға: Айтолды, Айтуды, Айкүміс, Алтынай деген есімдер қойып отырған. Әлі күнге дейін ел арасында: «Ай көрдім, аман көрдім, ескі айда есірке, жаңа айда жарылқа», - деп, жаңа туған айға қарап сыйыну дәстүрі қалған жоқ.

Демек, «Айтағы» атауы «қасиетті тау», «сұлу тау» деген мағынаны білдіреді. Атаудың екінші құрамындағы «тағ» тағы - қазіргі тіліміздегі «тау» сөзінің көне тұлғасы, сөз соңындағы ы - тәуелдік жалғау қосымшасы.

Айшырақ

Айшырақ - Орталық Қазақстанның Атасу өзені бойындағы мекен аты (ежелгі ғимараттар орны). Онда қола дәуірінен қалған түрлі бұйымдар, көбіне ай тәріздес қола шырақтар табылып келген. Сол үшін де ол Айшырақ атанған.

Ақтүбек

Ақтүбек - Жаңаарқа ауданындағы елді мекен аты. Балқаш және Қорғалжын көлдеріндегі түбек аттары, әрі балықшылар мекен аты. «Ақотты түбек» мәніндегі атау.

Ақшағат

Ақшағат - Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданындағы село. Атаудың бірінші сыңарындағы «ақ» сөзі тура мағынасында «аппақ, шаңқай, таза» деген мағынаны білдірсе, «шағат» сыңары «шақат» сөзінің дыбыстық тұрғыдан сәл өзгеріске түскен нұсқасы -«ащы соры шығып жататын, өсімдік нашар өсетін жер». Демек, «Ақшағат» - «аппақ боп шаңқиып, соры шығып жататын жер» деген мағынадағы атау.

Ақши

Ақши - айрық. «Ақотты, шилі» жер мәніндегі атау.

Ақшоқы

Ақшоқы - төбе аты. Шоқы бастарының ағарып көрінуімен байланысты атау.

Алашбай

Алашбай - Қарағанды облысының Жаңаарқа ауданында Алашбай атты өзен бар. Тама руының Құрақ тармағынан тараған Шәукенұлы Алашбай атты бай кісінің шаруашылығы отырған өзен бойында. Сол кісінің есімімен аталған.

Алтуайт

Алтуайт - тау, биіктігі 560,1 м. Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданында. Е. Қойшыбаев бұл атауды көне түркі тіліндегі ал-ту-ай [т] элементтерінен құралған "алтай айлары" этнотопонимі мәнінде екенін жазады (1985, 46). Ал жергілікті халық аңызы бойынша, Ақтоғай ауданы жеріндегі биік құз, терең аңғарлы осы таудың озық бір сайында Алтыуайт деген батырды жаулар өлтіріп, тау сол батырдың атымен аталған көрінеді.

Алшағыр

Алшағыр - Қарағанды облысының Жаңаарқа ауданындағы сай. Ол әйгілі «Қобыланды батыр» эпосындағы қалмақ ханы Алшағыр есімімен бірдей аттас.

Атасу

Атасу - өзен, жұмысшы кенті, ауыл, аудан орталығы. Жаңаарқа ауданы, Қарағанды облысында. Атасу өзенінің ұзындығы 184 км, алқабы 5715 км².

Әуел баста осы атау өзенге, кейіннен сол жерде пайда болған ауыл, жұмысшы кенттеріне қойылған болу керек. Мағынасы, өзі айтып тұрғандай, «басты, негізгі, үлкен өзен» дегенді білдіреді.

Балта

Балта - Қарағанды облысының Жаңаарқа ауданында, Талдыманақа өзенінің батысында құрғап қалатын Балта деген өзен бар. Бұл өзеннің аты Тама руының Қырықбойдақ атасынан тараған Түктіқұртұлы Балта деген кісінің аымен аталған.

Бестамақ

Бестамақ - село, Қарағанды облысы, Жаңаарқа, Шет ауданында. Осы атаудың құрамындағы «тамақ» сөзі арқылы жасалған геграфиялық атаулар басқа түркі тілдерінде де кездеседі. Түркі тілдеріндегі «тамақ» сөзінің топонимдік термин ретінде мағынасы - «өзен сағасы, сай аңғары, кішігірім сайлар» (Мурзаев, 1984, 542). Бұған қарағанда, «Бестамақ» топонимінің «кішігірім бес сай, бес аңғар» деген мағынаны білдіретінін көреміз.

Білеуті

Білеуті - өзен, тау, биік. 196,8 м. Жаңаарқа ауданы, Қарағанды облысында. Атаудың бірінші сыңарындағы «біле» сөзі Таулы Алтай тілінде кездесіп, Беле//Беля//Бэлэ//Пеля тұлғалы топонимдерді жасауға негіз болған. О.Т. Молчанованың айтуынша: беле - «шетен». Бұған қарағанда, «Білеуті» атауының құрамындағы «білеу» сыңары сол сөздің қазақша өзгеріп айтылған түрі болса, -ті қосымшасы жалғану арқылы «шетенді, шетені қалың, көп өскен» (тау) деген мағыналы атау екендігін аңғартады.

Жаңаарқа

Жаңаарқа - дала аты (Арқаның бір бөлігі), аудан аты.

Жәйрем

Жәйрем - жұмысшы кенті (поселкесі) Жаңаарқа ауданы. Қарағанды облысында. А. Сейдімбековтың айтуынша, бұл жерде раң шөп қалың, бітік өседі екен де, қой жайылымына бірден-бір қолайлы болған екен. Содан қойды «раңға жай», «жайраңға» деген сөздер әдетке айналыпты. Сол «жай раңға» «жайраңға» боп айтыла келе, жергілікті жерде «Жайраң» деген жер атына айналып кетіпті. «Жайраң» атауын орыс тілінде «Жайрам», кейіннен «Жайрем» деп бұрмалап, содан қазақша да «Жәйрем» деп жазылуы қалыптасып кете барады. Бұны халықтық этимологиясы деп әсте айтуға болмайтын сияқты. Атаудың қолдану аясы мен қызметіне қарай қалыптасқаны анық көрінеді.

Жомарт

Жомарт - Қарағанды облысының Жаңаарқа ауданында Жомарт деген көл бар. Ол белгілі ру атымен аталған. Жомарт - Ұлы жүз Жалайырдың Андасынан тарайды.

Жұманай

Жұманай - Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданындағы өзен аты. Жұман деген кісі аты, ол араб тілінде «қымбат», «асыл зат» дегенді білдіреді.

Кенжебай (Кенжебайсай)

Кенжебай (Кенжебайсай) - өзен. Жаңаарқа ауданы. Қарағанды облысысында. Оның ұзындығы 76 шақырым. Басын Шұбароба аталатын таудың оңтүстігінденгі бұлақтар алып, Бескөл қыстауына үш шақырымдай жетпей тартылып қалады. Қазақ шежіресі бойынша Кіші Жүз Жетіру бірлестігіндегі Тама руының бір атасы - Атамшалдың Сұңқарұлы Кенжебай деген кісінің ұрпақтары мекендеген.

Көптамасай

Көптамасай - Қарағанды облысының Жаңаарқа ауданындағы Көптамасай өзенінің атауы Кіші жүз Жетіру бірлестігіндегі Тама руының атымен байланысты болу керек. Көптамасай атуындағы алғашқы көп бөлшегі анықтауыштық қызмет атқарса, соңғы - сай бөлшегі географиялық термин болып табылады.

Қазықұрт

Қазықұрт - Қарағанды облысының Жаңаарқа ауданында Қазықұрт деген өзен ағады. Қазықұрт - Оңтүстік Қазақстандағы көне замандардан әйгілі тау атауы. Қазықұрт - көн түркілердің тайпа аттарымен байланысты қос этнонимнен құралған атау. Этимологиясы: қаз және құрт этнонимдерінің қосарланған түрі. Қаз және құрт түркілері б. з. VII-VIII ғасырларда өмір сүрген тайпалар.

Қаражал

Қаражал - таулар. «Биік (таулы) жал» мағынасындағы атау.

Қу

Қу - тау, биік. 780,8 м. Жаңаарқа ауданы Қарағанды облысында.

Шалқия поселкесінің солтүстігінде екі шоқы Мұңлы, Қулы аталады. Ел аузында Мұңлы деген қызды, Қулы деген жігіттің бір-біріне ғашық болып, қосыла алмағаны жөнінде аңыз бар.

Таудың Қу аталу себебі «бұталы өсімдігі мен шалғын шөбі жұтаң, сұйық өсетін және ерте қурап кететін қуаң қыр, тау» болумен байланысты сияқты.

Құртқа

Құртқа - Қарағанды облысы Жаңаарқа ауданында Құртқа өзені әйгілі «Қобыланды батыр» эпосындағы қалмақ ханы Алшағыр мен Қобыландының жұбайы, Қызылбас елінің ханы - Көктемнің қызы - Құртқа есімімен бірдей аттас. Құртқа сөзі ертедегі түркі тілдерінде «кәрі кемпір», «әже» деген ұғым берген.

Қырыққұдық

Қырыққұдық - бұлақ. «Қалың құдық» мәніндегі атау.

Қылыш

Қылыш - Қарағанды облысының Жаңаарқа ауданында Қылыш дейтін бөген бар. Тама болысының басқарушысы Итемгенұлы Қылыш әулиенің ауылы болған, осы жерде Қылыштың кесенесі бар.

Мойынты

Мойынты - өзен, кент, темір жол стансасы, дөң, Шет ауданы Қарағанды облысында. Ғ. Қонқашбаев атауды өзенмен байланыстырып, «жіңішке, мойынға ұқсас» десе, Е. Қойшыбаев: «Көне түркі тілінде моин «мойын» + ту сөздерінен қалыптасып, айтыла келе, қазақ тілінің артикуляциялық базасына сай, еріндік ұ дыбысы езулік «ы» түрін қабылдаған. «Мойын тау» мағынасындағы атау», - деп пайымдайды.«Мойынты» атауы, «мойнақты, тік асулы тау немесе өзен арнасының жіңішкерген жері, иіні» деген мәнге ие екені байқалады. Негізінде, Мойынты кентінің күншығысында "Керегетас" деген тау бар. Сол таудың сілемдері "мойынға" ұқсас келеді. Керілген кереге басына қадалған мойын сүйектері тәрізді көрінеді. Сол мойын сілемдерінің арғы жағында тұрып, ертеде қазақтар келе жатқан жауды-қалмақтарды тұзақтарына түсіріп отырған десе, біреулері қарақшылардың босқан халықты қарауылдап тонайтын жері болған деседі. Бұл ауыл қарияларынан жеткен аңыз-әңгімелерден алынған. Аталған "Мойынты"өзені сол таудан аққан еріген қар суымен көктемде толысып отырады.

Надырсор

Надырсор - Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданындағы көлдің аты. Нәдір - арабтың «сирек, қалаулы» деген мағына беретін сөзі, кісі есімінде қолданылады.

Толағай

Толағай - тау, биік. 550,4 м. Жаңаарқа ауданы Қарағанды облысында. Құрамында «толағай» (тологой/толгай/толгой) сөзі бар топонимдер монғол, бурят тілдерінде де кездеседі. Мәселен, Баян-Толгой, Лам-Тологой, Бурят республикасында Чулун-Толгой, Ундэр-Толгой тау аттары бар. Монғол тілінде толгой - «бас» мағынасын білдірсе, топоним ретінде «төбе, шоқы» дегенді білдіреді. Ғ. Қонқашбаев тіліміздегі «толағай» сөзін монғол тілінен енген «шоқы, жеке тұрған биік тау», - деп білген.

А. Әбдірахманов бұл пікірді мақұлдаса, Е. Қойшыбаев: «Толағай - «түркі тілдірле толу, қаз. арх. толы - ғай - прогрессивті ассимиляция түріндегі сөз», - дегенді айтады. Демек, «Толағай» - «шоқы, жеке тұрған биік тау» деген мағынаны білдіреді.

Ұшпа

Ұшпа - тау, Жаңаарқа, Ұлытау ауданында, Қарағанды облысында. Бұл атау уш (түбір етістік) + па (етістіктің зат есім тудыратын жұрнағы) тұлғаларының бірігуінен жасалған. Г.Сағидолдагийннің атауды талдай келіп: «Ұш - «биікке көтерілу, самғау», түрк тілінді уч -«шың», қарақалпақша уша - «қызар, шың», алтай тілінде учар - «өзен жағасындағы өте биік тау», «үшар/учар» сөзі - (туынды етістік) - «биікке көтерілу, ұшу, самғау [] + ар (көсемшенің жұрнағы) тұлғаларынан жасалған», - деген түйіні нанымды шыққан.

Демек, Ұшпа атауының мағынасы «биік, асқақ тау» дегенді білдіргендей.

ҚАРҚАРАЛЫ АУДАНЫ

Абай атындағы ауыл

Абай атындағы ауыл - 1954 жылы Қазақстанның 30 жылдығы атын. колхозының негізінде ұйымдастырылған. Орталық мекені - Айнабұлақ селосы. Қазақ ақыны, қазақтың жаңа жазба әдебиетінің негізін қалаушы, классик Абай Қүнанбаевтың құрметіне аталған.

Абас

Абас - Қарқаралы тауының оңтүстік-батыс аймағындағы өзен аты. Көне түрік тіліңде аба + ас тұлғаларынан құралған: «ата өзен» мағынасындағы атау.

Айғал

Айғал - тау тармағының немесе Қарқаралы тауының кіші-гірім бір тармағының аты. Айғыржал - таулар. «Таудың жалында айғыр өсімдігі өскен» мағынасындағы атау.

Айнабұлақ

Айнабұлақ - село. Абай атындағы ауылының орталығы. «Айна» және «бұлақ» - өзен сөздерінен шыққан, яғни «мөлдір, таза өзен» дегенді білдіреді.

Айрық

Айрық - ауыл. Айрық сөзі «екі айыр, тарау» және «асу бел» аттары болумен бірге «екі өзен-судың» немесе «екі сайдың түйіскен жерлерін» нұсайтын атау. Түркологиялық деректерде айръщ сөзін «арықпен» байланыстырады.

Айыртас

Айыртас - таулар. Айыр - «қос ашалы», «қос тармақты» мағынасында. Түрік тілінде айыр және тас тұлғаларынан қалытпасқан атау.

Ақбастау

Ақбастау - өзен. Этимологиясы: 1) «Ақбас» (руының) тауы; 2) «тұнық бастау» мәндес атаулар.

Ақбұлақ

Ақбұлақ - бұлақ. Көне түрік тілінде ақ («ағын») + бұлақ сөздерінен құралған «ағынды бұлақ» мәндес атау.

Ақжал

Ақжал - таулар. Ақжал - «бозарыңқы, ағарып көрінетін жал» немесе отты жал мәндес атау.

Ақтасты

Ақтасты - ауыл. Ақтасты атауы өзінің тіке мағынасында. Ақ + тас + ты компоненттерінен құралған атау.

Ақшоқы

Ақшоқы - көптеген таулар мен шоқылардың аты. Шоқы бастарының ағарып көрінуімен байланысты атау.

Арқалық

Арқалық - таулар, ауыл аттары. Түркі тілдерінің қыпшақ топтары тілінде «арқа» сөзі өзінің негізгі мағынасымен бірге «терістік жақ, арт жақ» деген ұғым береді. Тарихи тұрғыдан Арқалық атауын екі жақты түсінуге болады: 1) «терістік (жақ)»; 2) түбірге этникалық текті білдіретін -лық қосымшасы жалғанған атау.

Арқарлы

Арқарлы - таулар. Арқар - қой тұқымдас аша тұяқты жануар. Арқар сөзіне -лы қосымшасы жалғанған атау. Демек, атау «арқарлар мекен ететін жер» деген ұғымды білдіреді.

Ащыөзек

Ащыөзек - аңғар. Ащы + өзек компоненттерінен құралған атау. Демек, атау «ащы, кішкентай жыра» деген ұғымды білдіреді.

Аяқтуайт

Аяқтуайт - тау, биік 692,4 м. (Бастуайт тауының сілемі) Қарқаралы ауданы, Қарағанды облысында. Бұл тауды «аяқ-ту-ай» (т) тұлғасындағы этнотопоним» деп түсіндіру бар (Қойшыбаев, 1985, 56). Атаудың бірінші сыңарындағы «аяқ» сөзі «төменгі жақтағы» деген топонимдік мағынаға ие деп қарасақ, оның «туайт» сыңарын Таулы Алтай, Шығыс түркі тілдеріндегі «табат» топонимінің параллелі, ол негізінен монғолдың давтай (<dobutaі) -«жоталы, төбелі, қыр, қыратты» сөзінің дыбыстық тұлғадағы өзгерген түрі деп қарауға болады. Демек, атаудың «туаит» сыңары монғолдың dobutaі сөзінің дыбыстық тұлғадағы өзгерген түрі деп білеміз. Олай болса, «Аяқтуайт» - «төменгі жақтағы төбелер мен жота, қырлар» деген мәнге ие деп жорамалдаймыз.

Әулиетас

Әулиетас - бұлақ. Әулиетас атауы өзінің тіке мағынасында. Әулие + тас компоненттерінен құралған атау.

Бақты

Бақты - елді мекендердің аты және таудың аты. Қазақ тілінде «бағы бар жер» немесе көне түр. «бақтау» мағынасындағы атау.

Баладересін

Баладересін - село, Қарқаралы ауданы, Қарағанды облысында. Топоним құрамындағы «бала» сөзі «кіші», «кішкентай» деген мағына ие. Ал екінші құрамындағы «дересін» сөзінің түбірі дере (варианты - дара) түрік, тәжік тілдерінде «сай, жар, тау қыспағы, тау өзені» деген мағынаны білдірсе, қырғыз тіліндегі дере (иран тілінен енген) - «тау қыспағы, қылтасы», «сай», «жыра»; қырым татарларында дере - «жыра», «тар соқпақ»; лак, лезгинде - «сай», «жыра»; ауғанда дара - «сай», «өзек»; парсыда дере «сай», «өзек»; деген мән-мағыналарға ие (Мурзаев, 1984, 171). Олай болса, «Баладересін» атауының «кішкене сай, жыра, қыспақ» деген мағынаға ие екенін көреміз.

Балатүндік

Балатүндік - өзен, Түндік өзенінің сол саласы. «Түндік өзенінің басы» мәніндегі атау.

Балықтыкөл

Балықтыкөл - Қарқаралы ауданындағы Егіндібұлақ селосының оңтүстігінде Балықтыкөл атты әжептәуір ірі көл бар, Ұзындығы - 6,8 км, ені - 6 км. Бұрын бұл көл балыққа өте бай болып, онда балық аулау кәсібі өркендеген.

Берікқара

Берікқара - тау, Қарқаралы ауданының оңтүстігіндегі Қызылтас тауының солтүстік сілемі. Берік + қара түріндегі біріккен тұлғалы атау. Демек, атау «қол жетпейтін биік» деген ұғымды білдіреді.

Бесоба

Бесоба - ауыл. Бесоба атауы өзінің тіке мағынасында. Бес + оба компоненттерінен құралған атау.

Бестамақ

Бестамақ - өңір. Бестамақ атауы өзінің тіке мағынасында. Бес + тамақ компоненттерінен құралған атау.

Бозшакөл

Бозшакөл - Қу тауының оңтүстігіндегі көл атауы. Боз - түркі тілдерінде «ақшыл», «сүр», «ақ», «қалың» мағынасын білдіреді. Ал топонимдерде боз - «күзге дейін мал түспеген жер», «тың» ұғымында да қолданылады.

Босаға

Босаға - тау. Босаға атауы өзінің тіке мағынасында.

Бұғылы

Бұғылы - тау, Қарқаралы тауының солтүстік сілемі. Атау «Бүғы-маралдардың мекен ететін жері» деген ұғымды білдіреді.

Бірұйық

Бірұйық - теміржол стансасы, Қарқаралы ауданы, Қарағанды облысында. Атаудың екінші сыңарындағы «ұйық» сөзі «жерұйық» сөзімен тіркесе келіп, «жер жанаты, қасиетті жер» мағынасын білдіреді. Соған қарағанда, Бірұйық - «қасиетті, киелі жер» деген мағынада қойылғаны байқалады. Өйткені көне түркі тілінде «йъқ», «ыдық», «ызық» - «қасиетті», «құдіретті» деген. «Бірұйық» - «өзі бір тұрған қасиетті, құдіретті киелі жер» деген мағынаға толық сай келеді.

Доғалаң

Доғалаң - Қарағанды облысының Қарқаралы ауданындағы жер аты. Бұл доға сөзіне (зат есімге) -лаң жұрнағы қосылып жасалған, осы жердің доғаға ұқсап жатқанын көрсетеді.

Дара

Дара - мекен аты. Түрікше, монғолша-ир. дара - «шат, тау аралығы, терең сай» мағынасындағы атау тұлғалы топоним.

Егізқызыл

Егізқызыл - тау. Егізқызыл топонимін «Биік қызыл» деп түсінуге әбден болар еді, бірақ олай кесіп айтудың қиындық жағы да бар. Өйткені қызыл сөзінің түркі атауларында түстен өзге де түрлі мағналы фонетикалық варияциялары көп: көзәл («әсем, сұлу»), қысыл («тар») т.б.

Егіндібұлақ

Егіндібұлақ - село. Егіндібұлақ атауын екі жақты түсінуге болады: 1) «бұлақтың басы»; 2) Көне түрік тілдерінің егін<игін<иін түрлеріндегі байырғы түбіріне -ді қосымшасын жалғау арқылы қалыптасқан, қазіргі қазақ тілінде «иінді, иірімді, иілмелі» тұлғасындағы сындық атау.

Едірей

Едірей - тау. Қазақ тілінің едірею етістігімен бәлендей байланысы жоқ атау. Этимологиясы: көне түрік тілінде еді («жеті») және әрей («арай») сөздерінен қалыптасқан атау.

Есенбай асуы

Есенбай асуы - Тау қойнауына барар жолдағы Едірей ауылының шыға берісінде Есенбай асуы бар. Осы жерде Есенбай деген әулие кісі өмір сүрген. Атау да соған байланысты қойылғанға ұқсайды.

Жақсы Абралы

Жақсы Абралы - тау. Жақсы сөзі топообъектінің анықтауыш сыңары есебінде екі түрлі қызмет атқарады:

1. қатар объектілердің бірінен-бірінің биіктігін ажыратады;
2. қатар объектілердің бірінен-бірінің табиғи артықшылығын ажыратады.

Жалпақ-қарағай

Жалпақ-қарағай - өңір. Жалпақ-қарағай атауы өзінің тіке мағынасында. Жалпақ+ қарагай компоненттерінен құралған атау.

Жалғызқарағай

Жалғызқарағай - өңір. Жалғызқарағай атауы өзінің тіке мағынасында. Жалғыз + қарагай компоненттерінен құралған атау.

Жамантау

Жамантау - тау аты. Қазақша тілінде «мүжілген тау, тоқал тау, жатаған тау» мағынасындағы атау. Жаман сөзінің түпкі лексикалық ұғымы (түрік-монғолша) йаман болуға тиіс («жатаған, пәкене» мағыналарында).

Жарлы

Жарлы - өзен. «Жарлы өзен» деген мағынасындағы атау.

Желтау

Желтау - тау. Желтау атауы өзінің тіке мағынасында. Жел + тау компоненттерінен құралған атау.

Жосалы

Жосалы - су, шоқы аттары. Атау «жосасы көп жер» деген мағынаны білдіреді.

Жуантөбе

Жуантөбе - таулар. Жуантөбе атауының шыққан төркіні «жуылған» (су орған, су қаптаған) етістігіне «төбе» (зат) атау тұлғасы қосу негізінде қалыптасқан топоним.

Кент

Кент - таулар. «Кент» деген сөз ирандылықтардан шыққан Түп төркіні қала дегенді білдіреді. Кент атауы біздің дәуірімізге дейінгі X - V ғасырларда берілген болуы керек. Өйткені сол кезде осы маңда халық өте тығыз қоныстанған екі шарышы километрге жуық аймақта әзірге жүзге жуық құрылыс орны табылды. Оның ішінде табыну орны да, қүрбандық орны да бар. Былайша айтқанда, мұнда Кент қаласы болған.

Кентөбе

Кентөбе - темір кен орны. Атау «кен табылған төбе» деген мағынаны білдіреді.

Көктал

Көктал - өзен. Көне атауларының бірі. Тал және көк сөздерінің біріне-бірі қарама-қарса тіркестері қатасты мағынадағы «бел-белестер» ұғымын береді.

Көктөбе

Көктөбе - таулар. Бұл арада «көк» сөзі «заңғар биік» немесе тіпті «асапан» мәніне сай келеді.

Көкөзек

Көкөзек - Егіндібұлақ селосындағы ағынсыз көл. Ол көл жағасының көрінісіне байланысты аталған. Көк сөзі көптеген түркі тілдеріне ортақ, кейде топонимдер құрамында «шөрті», «шөп» мағынасын да береді.

Көкшетау

Көкшетау - таулар. Түрік тілінде өсімдік аты. Көкченің қалың жері. Немесе бұл сөздің мәнін, екі түрлі концепциядан қарауға болады: 1) «көкшелі тау»; 2) қазақтың осы тауды жайлаған (не қыстаған) ескі ру тобының («Көкшенің») атымен байланысты.

Комсомол шыңы

Комсомол шыңы - Бұл шыңның ертедегі аты «Жиренсақал». Бабалардың айтуынша бұл шыңды жер астының байлығының иесі Жиренсақал әулие тұрақ еткен. Қожайын мезгіл-мезгіл қазыналарын түгендеп, қайта жасырып отырған. Сол кезде таудан гуіл, қүлаған тастардың жаңғырығы естілетін болған..

Аңыз осындай. Кейбіреулер үш тас деп атаған. Бұл атау бекімеді. Өйткені бір түсынан қараса үш тас көрінеді, басқа жақтан қарасаң екеуі ғана көрініп, олар үшіншісін тасалап түрады. Кейін оны Қосшоқы деп атаған. Косшоқы деген ұғым шыңның екі шоқысы бар дегенді аңғартады. Төртінші «Қабан шоцысы» деген атау бұл жерде тағы шошқалардың жайлағанын бекітеді. Оған таяу жерлерде «Қабан үңгірі», «Қабан өзені» атауларының болуы да тегн емес.

Бұл шыңның соңғы бесінші атауы 1936 жылы орнықты. Қарқаралының жүзге тарта жас жігіттері мен қыздары ең биік шыңға шыққаннан кейін, оны жаңадан комсомол құрметіне «Комсомол шыңы» деп ат қойған.

Қазыбек би ауылы

Қазыбек би ауылы - Бұрынғы Егіндібұлақ ауданы, 1992 жылы Егіндібұлақ аудандық кеңестің шешімімен ауданға Қаз дауысты Қазыбек Келдібекұлының есімі берілді. 1997 жылдан бастап Қарқаралы ауданына қарасты Қазыбек би ауылы болып қалды. Қазыбек Келдібекүлы - қазақ ханы Тәукенің кеңесшісі, Орта жүздің бас биі, шешен.

Қабан шат

Қабан шат - орманы алқап. Қарқаралы тауларының оңтүстік жағында мол сулы Кеңгір өзені ағады. Оның жылдам ағысы «Қабан шат» деп аталатын орманды алкап арқылы өтеді. Бір кезде бұл арада қабандар мекендеген. Оның бастау алатын жері - қазіргі Комсомол шыңы.

Қарабастау

Қарабастау - таулар. «Адам мен мал шоғырланған жер» немесе Қарабас этнонимімен байланысты: «Қарабастардың тау» мәніндегі атау.

Қарабұлақ

Қарабұлақ - село. Қарабұлақ атауындағы қара сөзі судың түсіне қатысты емес. Қарабұлақ ұғымы ежелден-ақ «мөлдір бұлақ», «сусын» мәнін берген. Қарабулақ - үлкен өзен емес, жер астынан, сай-жыралардан шығып жатқан қайнар суы. Бұл атаудағы қара сөзін байырғы түркі тілдес халықтар «жер» мәнінде қолданған. Сондағы мағынасы, біздің ұғып келгенімізден өзгешерек «жер бұлағы» (грунт) деген ұғымда.

Қарағайлы

Қарағайлы - тау, өңір аты. Қаз. қарагай тұлғасыны сын есімдік -лы жұрнағын жалғау арқылы жасалған атау.

Қарасу

Қарасу - өзен. Қарасу - үлкен өзен емес, жер астынан, сай-жыралардан шығып жатқан қайнар суы. Бұл атаудағы қара сөзін байырғы түркі тілдес халықтар «жер» мәнінде қолданған. Сондағы мағынасы, біздің ұғып келгенімізден өзгешерек «жер суы» (грунт) деген ұғымда.

Қаратау

Қаратау - таулар. Ауыл аттары. Бұл атаудағы қара сөзі түспен байланысты, өйткені Қаратауларда өзге ұлы таулардағыдай жаз бойы қар жатпайды.

Қарқаралы

Қарқаралы - Сарыарқаның шығысындағы ең биік жері 1566 м, ұзындығы 35-40 км, ені 20-25 км., аласа тау жоталары. Түсті металл кендері бар тау. Қарағайлы атты кен орны жұмыс істейді. Тауда қарағай өсіп, етек жағы орманды келеді. Е. Қойшыбаев: «Көне түрік тілінде қарқара (қар.) тұлғасына қаз. - лы қосымшасы жалғанған атау», деген түсінік берген. Атау туралы толығырақ талдауды А. Әбдірахманов еңбегінен көреміз. Оның пікірінше: «Атаудың құс атынан қойылу мүмкіндігі басым. Сонда қарқара (құс) + лы (туынды сын есім жұрнағы) > Қарқаралы жолымен жасалуы әбден орынды». Халық аңыздары мен көптеген ғылыми пікірлерді басшылыққа ала отырып, А. Жартыбаев атаудың мағынасын: «қар + қара + лы - «биік таулар мен қырат, жота, шыңдары бар жер» дегенді білдіреді», -деп жазды. Э.М. Мурзаев «қар» сөзінің жер жүзі тілдерінің көбінде кездесіп, «жар тас, тау, жота, қыр» мағыналарында айтылатынын көрсетеді. В.М. Иллич-Свитыч атаудың екінші құрамындағы «қара» сөзі туралы: «араб. dara - «жеке тұрған жартас, құз; «жота, шоқы, төбе», монғ. хаг, хага - "жал", "қыр", "жота" деген мәндегі сөз», - деген дерек келтіреді. Бұдан бұрын Ғ. Қонқашбаев «қара» сөзінің, күрделі жер-су аттарының соңында келгенде, шоқы немесе төбеге үқсас биіктікті, мәселен, Аманқара, Берікқара, т.б. білдіретінін айтқан-ды». Демек, қарқаралы» атауы көне заманнан келе жатқан қарқара» тауымен түбірлес те мәндес, мағына жағынан бір-біріне шендес деп білеміз. Атаудың топонимдік мағынасы: «қыр, қыратты, таулы, тасты жер».

Қазақ халық ауыз әдебиетінде біздің халқымыздың ежелден мекен еткен жер-суларының атаулары молынан ұшырасады. Жоғарыдағы Қарқаралы атауының қойылуын Қозы Көрпеш-Баян сұлу жырындағы Баянсұлудың сәлемдемеге берген бас киімінің жолай түсіп қалуымен байланыстыра отырып: «Қыздың берген қарқарасы түсіп қалып, «Қарқаралы» тау атын қоя сапты», - деп қиыстырады. Жоғарыда келтірілген мысалдардан құс деген ұғымның басым екенін көреміз. Сондықтан да қарқара құстың аты, оған туынды сын есімнің -лы жұрнағы жалғауы арқылы ол Қарқара құсы көп мекендейтін тау деген ұғым береді.

Қарағанды облысындағы тау, өзен, қола дәуіріндегі елді мекен орны, сондай-ақ қазіргі кездегі осы облыстағы қала, аудан және оның орталығының атаулары.

Қоңыртемірші

Қоңыртемірші - таулар. Қоңыртемірші атауы өзінің тіке мағынасында. Қоңыр + темірші компоненттерінен құралған атау.

Қоңыртөбе

Қоңыртөбе - таулар. Атау «қоңыр өсімдігі қалың төбе» деген мағынаны білдіреді. Қоңыржал - тау. Атау «қоңыр өсімдігі қалың таулы жал» деген мағынаны білдіреді.

Қоянды

Қоянды - тау, өңір, ауыл аттары. Атау өзінің тіке мағынасында. Қазақша «қояны мол жер» деген мағынаны білдіреді.

Қу

Қу - таулар. Түрікше этнотопонимі.

Құрөзек

Құрөзек - өзен. Атау «құрғақ өзек» деген мағынаны білдіреді.

Күйгенқыстау

Күйгенқыстау - өңір. Күйгенқыстау атауы өзінің тіке мағынасында. Күйген + қысақ компоненттерінен құралған атау.

Қызылсу

Қызылсу - өзен. «Қардың суы (саяз су)» мәніндегі атау.

Қызылтас

Қызылтас - тау. Атау өзінің тіке мағынасында. Қызыл + тас компоненттерінен құралған атау.

Қызылшоқы

Қызылшоқы - өңір. Атау өзінің тіке мағынасында. Қызыл + шоқы компоненттерінен құралған атау.

Қызыл-Шілік

Қызыл-Шілік - өңір. Қызыл + шілік - көне түрікше шіл сөзінен - «жел» + ік жұрнағы қосылған. Атау «желді» деген мағынаны білдіреді.

Қырғызия

Қырғызия - ауыл. Алғашқы аты Бүркітті. Қырғызиядан 1954 жылы келген бірінші тың игерушілер құрған ауыл.

Мәди атандағы ауыл

Мәди атандағы ауыл - Қазақтың халық композиторы, әнші, ақын Мәди Бәпиұлының (1880-1912) құрметіне аталған. Ол жасынан өлең, жырға, домбыраға құмар болады. Мәди ел арасында әнші, ақын, серілігімен белгілі болды. Оның бүкіл өмірі әділетсіздікке қарсы күреспен өтті. Сол кездегі үстем тап өкілдерінің «Ұры» деген жаласымен Атбасар, Қарқаралы, Семей, Омбы түрмелерінде болады. Түрмеде елін, жерін сағынып әділетсіз заманға қатты налыған. Бұрынғы «Айрық» шаруашылығы 1990 жылдың 9 мамырында Мәди Бәпиүлының есімі берілді.

Мыржық

Мыржық - тау жотасы. Қазақша этникалық топ атауы. Антропоним түрінде де таралған атау.

Мырзашоқы

Мырзашоқы - тау. Атау «мырзалардың шоқысы» деген мағынада.

Найза

Найза - тау, Қарқаралының шығыс сілемдерінің бірі. Сырт сипатына қарай қойылған атау.

Найзашоқы

Найзашоқы - өңір. Атау «найзалы шоқы» деген мағынаны білдіреді.

Пашенное

Пашенное - көл. Бұл көлдің ертедегі қазақша аты - Кішкене көл болыпты. Бірақ, ол ұмытылған. Көл сонау бір кезде Крешке көлі деп те аталыпты. Өйткені көлдің жағасында православье дініндегі адамдар ағаштан крест белгісін койған екен. Ал онда кімнің жерленгенін ешкім де білмейді. Көлдің Гришке көл деген де аты болған. Осында көшіп келіп, қоныс тепкеннен кейін, Қарқаралының қазақ-орыстары бұл жерді егістік алқап ретінде таңдап алған екен. Бірақ, егін шықпай қойған соң олардың көпшілігі жайына кетіпті. Тек Григорий есімді біреу ғана мол қайсарлықпен біраз жыл әуре болып, ақырында бұл маңайға егін шықпайтынына оның да көзі жетіпті. Ал соқа тістерінің ізі ұзақ сақталып, жергілікті түрғындарға айқын белгі болып қалған. Сөйтіп, иесіз алған егістік жер бірте-бірте «Пашенное» деген көлдің атына айналса керек.

Сарышоқы

Сарышоқы - өңір. Атау «кең шоқы» деген мағынаны білдіреді.

Саумалкөл

Саумалкөл - Қарқаралы ауданындағы Егіндібұлақ селосының солтүстігінде Саумакөл деген көл орналасқан. Ұзындығы - 3,6 км, ені - 2,7 км. Көлдің жағалауы саумалдық, сүттіген, қымыздықтарға толы болады. Көлдің атауы онда өсетін өсімдігіне, саумалдыққа байланысты қойылған.

Семізбұғы

Семізбұғы - тау. Атау «семіз бұғы» немесе «шөптің түрі» деген мағынада.

Сиректас

Сиректас - таулар. Атау өзінің тіке мағынасында. Сирек + тас компоненттерінен құралған атау.

Суықбұлақ

Суықбұлақ - өзен. Атау өзінің тіке мағынасында. Суық + бұлақ компоненттерінен құралған атау.

Талды

Талды - өзен, елді мекен аты. Тал иранша немесе санскрит тілінде «доң, шоқы» тұлғасына қаз. -ды жұрнағының жалғануы жұмбақ құбылыс.

Талдысай

Талдысай - ауыл. Қазақ тілінде тал тұлғасына -ды жұрнағын және сай сөзін қосу арқылы қалыптасқан атау.

Тасбұлақ

Тасбұлақ - бұлақ. Қазақ тілінде «тастын астынан ағып тұратын бұлақ» деген мағынаны білдіреді.

Тәттімбет атындағы ауыл

Тәттімбет атындағы ауыл - Бұрынғы «Арқалық» совхозы. Халық композиторы-күйші, шертпе күй орындау мектебінің негізін қалаушы Тәттімбет Қазанғапүлының (1815-1862) құрметіне аталған.

Теректі

Теректі - ауыл. Атау өзінің тіке мағынасында.

Тоқай

Тоқай - таулар. Қазақтардың этнониміне байланысты аталған.

Төресай

Төресай - Едірей тауының ішіндегі сайдың ең көріктісі, әсем жер болғандықтан Сайдың төресі екен деп риза болысқан. «Төресай» атауы содан шыққан дейді.

Түндік

Түндік - өзен аты. Түндік - «киіз үйдің шаңырағына жабылатын төрт бүрышты, төрт баулы киіз» Ал жергілікті жерде кейде түндік сөзі «киіз үй», «үй» мағынасында да қолданылады. Түндікті атауы - осы өзенді жағалай қонатын үйлердің /түндіктің/ молдығына байланысты аталған.

Түнқатар

Түнқатар - кіші-гірім тау аты (Қарқаралының жалғасы). Қазақ тілінде этникалық топ атауы.

Шайтанкөл

Шайтанкөл - Бұл көл алғашқы кезде «Әулие көл» атанған. Жағасына тастан қашалған крест қойылған. Бір кезде әлгі крест суға құлап кеткен. Содан кейін «Шайтанкөл» аталыпты.

Баяғыда бұл көлді әулие мекендеген, суына беті-қолын жуған деп жұрт киелі су санапты. Жүма сайын қожа-молдалар бастаған байлар келген екен. Жағасында құдайға арнап мал сойып, құран оқысады. Шаншар ішінде Торсықбай дейтін қу болған. Бірде сол әлгіндей топтық үстінен шығады, құрбанға шалынған малдың мол етінен қарбыта асап, сары қымыздан сылқыта жұтармын деп жұтынады. Бірақ жуандар жыртық шапанды кедейді табаққа жолатпайды. Біған қорланған қу ішінен «тұра тұрыңдар, бәлем!» деп кете барады.

Бір күні әлгілер көлдің басына тағы жиналады. Шартық қарын шүй желкелер мол табақты алдарына енді ала бергенде жақын жерден үрейлі үн шығады. Артынша тастардың бірінен сақалы сала құлаш, шашы жалбыраған бір мақүлық селтиіп шыға келеді. Үрейі ұшқан қожа-молдалар күбірлеп дұға оқиды, бірақ әлгі пәле тайсалмайды, дауысын құбылтып, құтырынып жақындай береді. Сол кезде қатты үрейі ұшқан бір бай орнынан ұшып тұрып, көзі алақтап:

-Ойбай, шайтан!- деп төмен қарай зыта жөнеледі. Қорқып отырған жүрт орындарынан қопарыла түрып, тымтырақай қашады. Оларды шайтан боп үркітіп жүрген Торсықбай ешкі терісінен жасаған кепті шешіп тастап, «пісмілда» деп, жайрап қалған асты қолға алады. Содан бері Әулиекөл осылай Шайтанкөл болып аталып кетіпті.

Ал бұл туралы орыстар басқаша айтады. Бірде аңшылар атып алған бүғыны кейін бір айналып кеп алмақ боп осы Шайтанкөл жағасына қалдырады. Қайта келгенде көлді таба алмай: «Шайтан алғыр-ай, қайда кетті?»-деп іздесе керек. Бертінде шіркеудегі поп көлді Бұрынғысынша атайық деп тақтайға жаздырып қойса жүрт оны аулаққа лақтырып тастап, «Шайтанкөл» деп атапты.

НҰРА АУДАНЫ

Айсакөл

Айсакөл - Қарағанды облысы, Нұра ауданындағы көл. Атау қазақ тіліне арабтардан ауысқан. Айса<Иса атауының арғы шығу тегі (Иссус) көне еврей сөзімен байланысты.

Алабас

Алабас - көл, Кенжарық селосының солтүстік-шығыснан 9 км жерде орналасқан. Қазақ тілінде этникалық топ атымен қойылған атау.

Алаботалы

Алаботалы - көл, Изенді селосының солтүстік батысынан 3 км жерде орналасқан. Көне түр. ала + бота - бот. «биік бүта» мәніндегі атауы.

Алакөл

Алакөл - көл, Кенжарық селосының оңтүстік-батысынан 21 км. жерде орналасқан. Халық ұғымында «көл бетінің алабарқын түсіне, жағалауына» қарата қойылған атау.

Амантау

Амантау - тау, Амантау атындағы ауылдың орталық мекені. Көне түрік тілінде йаман немесе йемэн сөзіне тау сыңары қосылған атау. «Жаман тау» мәніндегі атау. Немесе мал-жанға пана болған таулы бөктерлерді халық «Аман-тау» деп атаған.

Арықты

Арықты - Нұра ауданының солтүстігінде Арықты деп аталатын көл бар. Ұзындығы - 1,8 км, ені - 1,3 км. Көлдің суы ертеректе одан тартылған арықтар арқылы жер суғаруға пайдалынылған, содан Арықты аталған.

Аршалы

Аршалы - өзен. Қаз. арша + лы, «арша өсетін жер» деген мағынаны білдіреді.

Ахмет ауыл

Ахмет ауыл - елді мекен. «Төре» түқымынан тараған Ахмет бай атымен аталған. Қазір «Энтузиаст» ауылында оның ұрпағы түрады. Ахмет бай өте бай адам болған. Оны 1934 жылы Петропавловск қаласына жер аударып жіберген. Ауылда 200 адам тұрған.

Мұнда кітапхана, ұстахана, лавкалар болған. Біртіндеп Ахмет ауыл үлкен село болып, 1954 жылы «Энтузиаст» ауылы деп қайта аталған.

Ащысор

Ащысор - көл. Киевский ауылының батысында 27 км. жерде орналасқан. Атау «суы ащы, топырағы сорлы жер» деген мағынаны білдіреді.

Байтуған

Байтуған - «Путь Ленина» совхозының қазіргі аты. Атау өзінің тіке мағынасында. Бай + туған компоненттерінен құралған атау немесе «бай бұлақ» деген мағынаны білдіреді.

Балақұндызды

Балақұндызды – Үлкен құндызды өзенінің саласы. Қазақ тілінде бала және құндыз сөздеріне -ды жұрнағы тіркескен атау: «Кіші өзен» мәніндегі атау.

Балықты

Балықты - көл. Қазақ тілінде балық + ты, «балығы мол, көп көл» мәніндегі атау.

Балықтыкөл

Балықтыкөл - ауыл. Ауыл маңындағы қыраттар баурайында үлкен көл бар, онда балық өте мол. Сондықтан, халық ауыл атауын осы «Балық-көл» деген екі сөзден құрастырып қойған.

Баршын

Баршын - село. Этимологиясы: «кәрі бүркір» мағынасындағы атау.

Басал

Басал - көл, Тассуат поселкесінің солтүстгінде 11 км. жерде орналасқан. Атау қазақтардың этнонимінен шыққан «тыныштық», «тыныш көл» мәніндегі атау.

Баятар

Баятар - Нұра ауданындағы көл, Ұзындығы - 2,3 км, ені - 1,1 км, терең жері - 1,3 м. Бұл атау монғолша баян /бай/ + тар - /жіңішке «сай», «ор»/ сөздерінің бірігуі арқылы жасалған, білдіретін мағынасы - «ойлы, сайлы немесе ойға бар жер»

Берсуат

Берсуат - елді мекен. Түрік тілінде бери (<бер<бире<бура) және су-ат (суат) компоненттерінен құралған атау. «Бергі» немесе «бергі беттегі су жиегі» («сувлаг») мәніндегі атау.

Ефремовское

Ефремовское (1909) - село, шаруа Гаврил Андреевич Ефремовтың құрметіне аталған. Ол 1958 жылы Нұра жағасына жақын Канкринский поселкесіне жер жыртып және егін еге бастаған алғашқы орыстарының бірі. Кейін оның ұрпақтары Канкринскийдан Нұра жағасына қоныс аударған.

Жайқопа

Жайқопа - көл, Арықты поселкесінің батысында 2 км жерде орналасқан. Атау жердің құрылымын анықтайды, «қамыс өскен борпылдақ жер» мағынасын білдіреді.

Жалпақсор

Жалпақсор - көл, Шүңқыркөл ауылының оңтүстігінде 3 км жерде орналасқан. Қазақша тілінде жалпақ және сор компоненттерінен қалыптасан атау.

Жаманкөл

Жаманкөл - көл, Киевка ауылының оңтүстігінде 6 км. жерде орналасқан. Қазақша тілінде жаман + көл сөздерінен құралған атау. «қауіпті, жаман көл» мәніндегі атау.

Жаманқарт

Жаманқарт - тау аты. Жаман қарт - қазақ этнонимінің аты. Түпкі Жаманқара этнонимінің көпші түрі (жамақара -т) айтыла келе, соңғы дыбысынан арылып, жаманқарт формасын қабылдауы сөзсіз.

Жаңақұрылыс

Жаңақұрылыс - Байтуған ауылының бөлімшесі. Қазақша тілінде жаңа және құрылыс сөздерінен құралған атау.

Жараспай

Жараспай - елді мекен аты. Көне түркі тілдері жайлы жазба нұсқаларда бұл сөз (йараспай) жүзім атауын өтеген. Қазіргі қазақ тілінде адам аты ғана.

Жарлыкөл

Жарлыкөл - Құланөтпес поселкесінің оңтүстік-батысында 67 км. жерде орналасқан. Атау «жары биік көл» мәніндегі атау.

Захаровка, Нұра

Захаровка, Нұра - ауыл. Қоныс аударушылар учаскесіне атауын 1901 жылы қойған. Бұл атау халық календарі бойынша Захаров күні болғандықтан қойылған. Құжат бойынша 1902 жылы Захаровка, ал 1909 жылы 27 сәуірден бастап Нұра ауылы деп аталған. Іргесі 1907 жылы қаланған. Нұра атауы 3 жыл ғана түрақтанып, 1912 жылы Захаровка болыстық орталығы болып бекітілген. 1931 жылы Захаровка, Плаховка, Семёновка селолары біріктелініп, В.В.Куйбышев атындағы колхоз деп аталған. 1961 жылы наурыз айынан бастап Захаровка совхоздың орталық мекені.

Ивановка

Ивановка - бұрынғы Бірсуат ауылы. Іргесін 1900 жылы Украинадан келген қоныс аударушылар қалаған.

Изенді

Изенді - Нұра ауылының елді мекені. Қазақша тілінде изен (бот.) сөзіне -ді қосымшасын жалғау арқылы жасалған атау. «Изен шөбі өскен жер» мәніндегі атау.

Кертінді

Қос ғашықтын атауымен аталған ауыл.Орысша Казгородок

Керей

Керей - көл. Қазақтың этникалық тайпасының аты.

Киевка

Киевка - аудан орталығы. Осыдан жүз жыл Бұрын Украинадан қоныс аударған халық, өз елдерінің астанасы Киев қаласының атауына байланысты кішігірім Киев, яғни «Киевка» деп атаған.

Киевское

Киевское - ауыл. 1954 жылы құрылған. Осы өңірге Киевтан алғаш қоныстанған тың көтерушілердің қалуымен қойылған.

Қарақамыс

Қарақамыс - Жараспай ауылының учаскесі. «Қалың қамыс» мағынасындағы атау. Қарақасқа - ауыл. «Айдынды», «тегіс жазық» мәніндегі атау.

Қарақұдық

Қарақұдық - Нұра ауылының учскесі. «Қара» сөзі құдық басының қарайып көрінетін түріне орай айтылуы керек.

Қаратай

Қаратай - көл, Киевка ауылының солтүстік-батысында 17 км. жерде орналасқан. Түрік тілінде қара және тай сөздерінен қалыптасқан көне атау. Қазақша тілінде қазақтартың ру тайпаларына жататын атау.

Қияқты

Қияқты - көл. Қазақша тілінде қияқ (бот.) сөзіне -ты қосымшасын жалғау арқылы жасалған атау. «Қияқ өсімдігі өскен жер» мәніндегі атау.

Қобыкөл

Қобыкөл - Семёновка поселкесінің өңтүстік-шығысында орналасқан көл. Атау «таяз, құрғауға бейімді көл» деген мағынаны білдіреді.

Қосқопа

Қосқопа - көл, «Бородинский» поселкесінің қазақша аттары. Атау «қос қопалы көл» мағынасын білдіреді.

Құланөтпес

Құланөтпес - Нұра ауданын басып ағатын өзен. Ол Аймысық, Айғыржал тауларының, солтүстік-шығыс тауларының солтүстік-шығыс етегіндегі бұлақтардан басталып, Теңіз көліне құяды. Ұзындығы - 364 км.

Құмкөл

Құмкөл - Заречное селосының батысында орналасқан көл. Атау «көл жағасы құмды» деген мағынаны білдіреді.

Қызыл жұлдыз

Қызыл жұлдыз - Көбетей ауылының учаскесі. Бұрынғы «Красная звезда» колхозының атынан қалған.

Қызылшілік

Қызылшілік - Тассуат ауылының учаскесі. Атау «қызыл шіліктің шөптері, қызылшілік талы өскен өңір» мағынасын білдіреді.

Қыпшақ

Қыпшақ - көл. Этнотопоним. Қыпшақтар қазақ елінің ұйтқысы болған тайпалардың біріне жатады.

Майоровка

Майоровка - село. Село Үлкенталдысай қоныс аударушылар учаскесінде 1909 жылы 27 қарашада құрылған. Волга жағасынан Нұра жағасына келген, немістерді қоныс аударуға белсенді қатысушысы Карл Андреевич Майер құрметіне аталған.

Малай

Малай - өзен. Әрі ру аты (этноним), әрі қазақтың белгілі батырының есімі (антропоним), кейін бұл атау гидронимге (өзен атауына) ауысқан.

Найза

Найза - Амантау ауылының жерінде орналасқан ең биік тау. Биіктігі 663 метр «шың тау, үсті биік тау» мәніндегі атау.

Нұра

Нұра - Қостанай, Астана, Қарағанды облыстарының жері арқылы өтетін өзен. Бұл атаудың шығу төркіні жайлы пікірлер әр қилы. Зерттеушілер монғол тіліндегі «нураа», «нуруу» және «нур» сөздерін бір қатарға қойып, осы сөздердің бәрін «нұра» сөзінен өрбіген немесе өзгерген түрі деп жаңылыс талдайды. Бұл сөздердің монғол тілдерінде жеке-жеке мағынаға ие, дербес лексема екендігінде мән бере қарастырғанымыз жөн. Монғол тіліндегі норах - «опырылыс», «құлау; бур. нуралта - «құлау, жылжу»; монғол тілінен эвенк тіліне енген «нура» - «жар». Монғол тілінде нуру - «тау жотасы, тау сілемі», «тізбегі».

Ошағанды

Ошағанды - Нұра өзенінің саласы, Андроновка селосының қазақша аты. Қазақ тілінде Ошаған (бот.) сөзіне -ды қосымшасын жалғау арқылы жасалған атау. «Ошаған өсімдігі көп өскен жер» мәніндегі атау.

Өндіріс

Өндіріс - Тассуат ауылының елді мекені. «Производственный» колхозының бұрынғы аты.

Плаховское

Плаховское - село. Ақмола қоныс аударушылар басқармасының жұмыскері болған Плахов фамилиясынан пайда болған. Ол уездің бір шаруа учаскесін басқарған. Қоныс аударушылар әскер чиновнигі қамқорлық пен көмек жасап отырады деген үмітпен өздерінің селосын Плаховка деп атаған.

Пржевальское

Пржевальское - село. 1954 жылы Н.М. Пржевальскийдің басқаруымен бірінші ашушы-саяхатшылар экспедициясы болған. Сондықтан, жаңа село Н.М. Пржевалскийдің құрметіне аталған.

Сарыала

Сарыала - ауданның шығыс жағындағы, Киевкаден оңтүстік-шығысында 25 км. жерде орналасқан көл. «Ала көл» қазақтардың Сары руының көлі болған мәнындегі атау.

Сарыалаат

Сарыалаат - Қарағанды облысының Нұра ауданында Қолаң, Кертінді, Қарт (Жақсы Қарт, Жаман Қарт) деген тау, шоқылар, Сарыалаат, Күреңалаат, Маржанкөл атты көлдер кездеседі. Міне, осы жер-су атауларына байланысты халық ішінен мынадай аңыз-әңгіме бар:

Саумалкөл

Саумалкөл - көл. Көлдің атауы онда өсетін өсімдігіне, саумалдыққа байланысты қойылған. Немесе саумал сияқты көпіріп жататын көл мәніндегі атау.

Сәрсенкөл

Сәрсенкөл - Қарағанды облысының Нұра ауданындағы көл аты. Бұл иран сөзінен жасалған атау, чар - төрт, шамбе - күн дегенді аңғартады. Содан сөз бірігіп, чаршамбе>сәрсенбі болып қазақ тілінің дыбысталу ерекшелігіне орай өзгеріске түскен.

Серліқамыс

Серліқамыс - Тассуат ауылының солтүстік-шығысында 22 км жерде орналасқан көл. Атау «сұлу, әсем қамыс» мағынасын білдіреді.

Соналы

Соналы - ауыл. «Сонасы бар жер» мәніндегі атау.

Соркөл

Соркөл - Тассуат ауылының оңтүстік-шығысында 10 км жерде орналасқан көл. Атау «ащы, тұзды көл» мағынасын білдіреді.

Талдынұра

Талдынұра - өзен аты. Талды және Нұра атауларының қосындысынан қалыптасқан біріккен тұлғалы топоним. Мағынасы «Талдыдағы Нұра».

Талдысай

Талдысай - ауыл. Талдысай - ауыл. Қазақ тілінде тал тұлғасына -ды жұрнағын және сай сөзін қосу арқылы қалыптасқан атау.

Тапалкөл

Тапалкөл - Кенжарық поселкесінің оңтүстік-батысында 12 км жерде орналасқан. Қазақ тілінде тапал тұлғасына көл сөзін қосу арқылы қалыптасқан атау.

Таскөл

Таскөл - Киевка ауылының батысында 11 км жерде орналасқан. «Тасты көл» мәніндегі атау.

Тассуат

Тассуат - Тассуат поселкесінің солтүстік-шығысында 14 км жерде орналасқан. Этимологиясы: қазақ тілінде тас + суат сөздерінен қосу арқылы қалыптасқан атау. «Тасты суат» мәніндегі атау.

Теңіз

Теңіз - көл. Деңіз сөзінен - теңіз шыққан.

Терісаққан

Терісаққан - өзен. «Теріс жаққа ағатын өзен мәніндегі» атау.

Топаркөл

Топаркөл - Нұра ауылының учаскесі. Түрік тілінде этникалық топ атауы. Топаркөл -«Топарлардың көлі» мәніндегі атау.

Төрт сарт

Төрт сарт - көл. Бұл атау өзбектердің ежелгі отырықшы бөлігінің ескі атауы. В.В. Бартольдтың айтуына қарағанда бір кезде түркі халықтары үндінің «саудагер» сөзінің түбіріне «сарт», «сартақ», «сартауыл» деген атаулар қолданған.

Тұзкөл

Тұзкөл - Кенжарық поселкесінің солтүстік-шығысында 4 км жерде орналасқан. «Тұзды көл» мәніндегі атау.

Түменбек

Түменбек - шоқы. Энтуазист ауылының солтүстік-батысында 1,5 км жерде орналасқан. Көп уақыт бойы кошпелі қазақтардың кыстағы болған. Шоқы дәулетті адамның есімімен аталған. Бұл жер мал өсіруге қолайлы жағдай болғандықтан Түменбек таңдап алған. Жанында Нұра өзені және оның саласы Көкпекті өзені болған.

Черниговка

Черниговка - село. 1896 жылы Ақмола облысының Көбетей өңірінде Черниговка селосы құрылған. Алғашқы тұрғындар Чернигов губерниясының Люблино және Охримовичи селосын келген. Чернигов қаласынан қоныс аударғандар табан тіреп тоқтаған жерлерін «Черниговка» деп атаған. Ал, қазір ол «Көбетей» делініп өзінің бұрынғы тарихи атауына ие болды.

Шахтёр

Шахтёр - село. Село 1954 жылы құрылған. Селоның алғашқы тұрғындары Ростов облысының Шахта қаласының қоныс аударғандар болған, сондықтан солай аталған.

Шошқакөл

Шошқакөл - көл, Нұра ауданының оңтүстік-батысында, біраз бөлігі бұрынғы Жезқазған облысының жерінде. Ауданның ең үлкен көлі, аумағы 320 км², ұзындығы 8,5 км, ендірек бөлегі 6,7 км. Бұл көлдің жағалауындағы қамыстың қалың қопалары жабайы қабандар мекендеуге мүмкіндігі болған, содан көлдің атын «Шошқакөл» деп атаған.

Шөптікөл

Шөптікөл - көл. Қазақ тілінде шөп тұлғасына —ті жұрнағын және көл сөзін қосу арқылы қалыптасқан атау.

Шұбаркөл

Шұбаркөл - көл. Түрік тілінде - монғолша шұбар және көл, яғни «қалың, саз батпақты ормандағы көл» мәніндегі атау.

Шұбартобе

Шұбартобе - Нұра ауылының учаскесі. Көне түрік тілінде «орманды, бұталы тобе» мәніндегі атау.

Шұңқыркөл

Шұңқыркөл - елді мекен. Қазақ шұнқыр тұлғасына көл сөзін қосу арқылы қалыптасқан атау.

ОСАКАРОВ АУДАНЫ

Ағаштыкөл

Ағаштыкөл - көл. Қазақ тілінде ағаш тұлғасына көл сөзін қосу арқылы қалыптасқан атау.

Ағдым

Ағдым - өзен аты, Түрік тілінде «ағдым» немесе «ағыны мол өзен» мағынасын беретін атау.

Ақбұйрат

Ақбұйрат - мекен аты. «Ақ отты бүйрат» мәніндегі атау.

Ақдің

Ақдің - тау. «Ақ отты таулар» мәніндегі атау.

Батпақ

Батпақ - село. «Батпақты, тарпалы жер» мәніндегі атау.

Богучар

Богучар - село. Богучар өзенінің жағасында 1717 жылы құрылған Воронеж облысында Богучар қаласы бар. Бұл селоның атауын жер аударушылар қойған.

Бұйрат

Бұйрат - төбе. Түбірден жасалған жалқы есім деуге болады. «Ойлы-қырлы белестер, созылып жатқан қырқа, адыр» мәніндегі атау.

Ерейментау

Ерейментау - таулар. 4 нұсқау бар.

1. Ерейментау - кезінде бұл жерде тұрған кісінің құрметіне аталған Ереймен таулары.
2. Қазақ тілінде ер+емен сөздерінен қалыптасқан атау. «Еменді, күшті ер» мәніндегі атау.
3. Аңыз. Жоңғар жаулап алушыларға қарсы күрес кезеңіне байланысты Ерейментау таулары туралы аңыз бар. Бұл тауларға Бөгенбай батыр кезінде жауды айдап кіргізіп, тау шатқалында Бөгембай мен жоңғар арасында жекпе-жек айқасы болған. Жоңғар ұтылып қалған. Бөгенбай жауынгерлері жаудың атын үстауға ұмтылған. Көп кешікпей таулар арасында «Ермен, ермен» деген шаттық айғайлар естілді. Содан бері ел ішінде бұл тауларды Ерейментау деп атап кеткен.

Есіл

Есіл - Осакаров ауданының ең атақты өзені. (Орыс тілінде өзен Ишим деп аталады,) Ол Қазақстанның орталық, солтүстік облыстарын басып өтіп, Ертіс өзеніне қосылады да әрі қарай Объ өзеніне барып құяды. Белгілі топономист Г.К. Қонқашпаевтың пікірінше «Есил» - «скрученно-волнистое течение» дегенді білдіреді. Яғни өзен суының бұралып, арқан сияқты есіліп ағатынын байқатады.

Жаманкөл

Жаманкөл - көл. Қазақ тілінде жаман + көл сөздерінен құралған атау. «қауіпті, жаман көл» мәніндегі атау.

Жартас

Жартас - поселке. Мекен аты «тасты жар» деген мағынаны білдіреді.

Жуантөбе

Жуантөбе - төбе. Қазақ тілінде жуан және төбе сөздерінен қалыптасқан атау. «Жуан төбе» мәніндегі атау.

Жыланды

Жыланды - өңір. Қазақ тілінде жылан және -ды жұрнағы арқылы қалыптасқан атау.

Кондратовка (Кондратьевка)

Кондратовка (Кондратьевка) - село. Орыс-жапон соғысының батыры, өжет генерал Кондратенко Роман Исидорович құрметіне аталған.

Крещенское

Крещенское - село. Бұл атау крещение деген христиандардың дін мерекесімен байланысты. 1909 жылы крещениеде мерекелік түскі тамақ кезінде ауылдастар селоны Крещенский деп атын қоюды шешкен. Әлібек ауылының территориясында орналасқан. Алғашқы үйлер 1907 жылы пайда болған. Шаруалар қүрған басқа поселкелерге қарағанда, бұл ауылға әрбір жерден яғни, Белояровка, Константиновка, Тургеневка, Вешневка селоларынан келген. Бірақ Қарабұлақ жер аударушылар учаскесіне біртіндеп орналасқан.

Қаракөл

Қаракөл - көл. Түрік тілінде «көзді көл» мағынасындағы атау. Олай аталу себебі бұл тіркестегі қара сөзі «жер» мағынасында. Яғни, «жер көлі» (грунт) деген мағынада.

Құндызды

Құндызды - өзен. «Құндыздар мекендейтін өзен» мағынадағы атау.

Құрайлы

Құрайлы - бұрынғы жер адарушылар учаскесі (қазір Вольск селосы). «құрай көп жер» мәніндегі атау.

Қушоқы

Қушоқы - тау. «Айналасы елсіз төбе» мәніндегі атау.

Маржанкөл

Маржанкөл - көл. «Маржандай мөлдір таза көл» мәніндегі атау.

Нияз

Нияз - тау. Осакаров ауданының солтүстік-шығысында аралары бірнеше жерден үзілген тау, Ұзындығы 50 км, ені 15 км болып солтүстіктен оңтүстікке қарай тізбектеле созылып жатыр. Бұрынғы Шідерті тауының кейінгі түста қойылған атауы болыу ықтимал. Қаз. этноним бойынша қойылған атау, бірақ иран тілі негізіндегі сөз. Нияздың баурайынан Есіл өзені, Шідерті өзенінің салалары бастау алады.

Осакаровка

Осакаровка - Осакаров ауданының орталығы, темір жол стансасы. Атаудың екі нұсқасы бар:

1. «Аса қарлы мекенжай» деген қазақша сөйлемшеден шыққан сөз.
2. Наурызек руынан Асқар деген кісі осы мекеннің иесі болған дейді. Оның қыстағы кейін осы жерге салынған Ералы ауылының жерінде орналасқан. 90-шы жылдары столыпин реформасы кезінде, бұл өлкеге орыс қоныс аударушылар келіп, өздерінің селенияларын құрған. Олар қазақша сөйлеу білмегендіктен, қазақша атауларды өздерінің транскрипциясына өзгертіп айтқан. Сөйтіп, «Аса қарлы» және «Асқар» елді мекені «Осакаровка» болып аталып кеткен.

Ошағанды

Ошағанды - өзен. Нұра өзенінің саласы. «Ошағаны көп өсетін жер» мәніндегі атау.

Өлеңті

Өлеңті - Ертіс алабындғы өзен. Ұзындығы 236 км. Нияз және Ерейментау тауларынан, басталып, Әулие көл көліне құяды. Өзеннің бұлай аталуы - олардың жағасында өлең шөптің (осока поникшая, осока ранняя) көп өсетіндігіне байланысты. Қаз. «өлең шөпті жер» мәніндегі атау. Көне түр. өлең және тү сөздерінің кірігуінен қалыптасқан атау. Сөзбе-сөз «өлеңтау» мағынасын береді.

Сарыбел

Сарыбел - бел аттары. Қазіргі Осакаров ауданының бұрынғы атауы. Сарыбел қыста қарлы, жазда салқын, салиқылы сары төс, жон жер. Шөбі шүйгін. Топырағы құнарлы, жердің шұрайлысы. «Аумақты», «асу» мәніндегі атау.

Сарыөзек

Сарыөзек - Қазіргі Вольск ауылының бұрынғы қазақша атауы. Сары топырақты құр жылғаға байланысты атау. Түрік тілінде «кең жер» мағынасындағы атау.

Святогоровка

Святогоровка - село. Әулиетау таулар атынан шыққан атау.

Скобелевка

Скобелевка - село. Генерал, әскер басшысы Михаил Дмитриевич Скобелев (1843-1882 ж.) атымен байланысты аталған. 1908 жылы орыс-түрік соғысының Жеңіске 40 жыл толғанын Ресейде аталып өткен. Осы соғыстың батыры М.Д.Скобелевтың құрметіне селоға жаңадан келген патриот - тұрғындар атаған.

Тұзды

Тұзды - өзен. «Тұзды өзен» мәніндегі атау.

Шідерті

Шідерті - өзен. Түрік тілінде - монғолша Шабер - Шабар сөздерінен шыққан «тұтқыр батпақ, тартпалы жай» мәніндегі атау.

Шыбынды

Шыбынды - көл. «Шыбыны көп көл» мәніндегі атау.

ҰЛЫТАУ АУДАНЫ

Ақасық

Ақасық - тау, биік. 366 м. Қарағанды облысы, Ұлытау ауданында. Атаудың бірінші сыңарындағы «ақ» сөзі географиялық термин ретінде «ақ түс», «мөлдір», «үлкен, кең, жазық» мәндерінде жиі қолданылады. Ал екінші сыңарындағы «асых» сөзі көптеген түркі тілдерінде өзен алаптарының кең де жазық түсын білдіреді. Алт. диалект «ажык» - «асу»; хакас. «азых» - «жазық, жайдақ асу» (Э.Мурзаев, 1984, 40). Бұл мағұлматтарға және таудың аласа болуына (366 м. ғана) қарағанда, «Ақасық» атауы «жайдақ, аласа асу» деген мағынаға ие екенін көреміз.

Ақша-Қожай

Ақша-Қожай - мекен аты. Қос этноним: Ақша және Қожай этникалық топтарының аты.

Алдабергенсай

Алдабергенсай - Қарағанды облысының Ұлытау ауданындағы өзен аты. Бұл араб және қазақ тіліндегі сөздерден бірігіп жасалған атау. Алда - арабтың Аллах - қүдай деген сөзі де, берген - қазақ тіліндегі сөз. Ал соңғы сай сөзі - географиялық термин. Сөйтіп, Алдабергенсай - гидронимі Құдайберген атауымен синонимдес, мағыналас болып келеді.

Арғанаты

Арғанаты - тау, Ұлытау ауданы, Қарағанды облысында. Атаудың шығу төркінін талдаған ғалымдар халық этимологиясы:

1. «арғын ата»;
2. «арыған ат» сияқты болжамдарды көрсетеді де, ғылыми этимологиясы бойынша: «монғол тілі негізіндегі арга // аргалын тұлғасына түркі тілінің ты (ту<ту<тау) морфемасының қосылуы нәтижесінде жасалған «арқартау» мағынасындағы атау» ретінде пайымдайды (Қойшыбаев, 1985, 50). Бұл пікір бұдан он жыл бұрын айтылған А. Әбдірахмановтың ой толғамын қайталау сияқты. Онда: «Атаудың түбірі «арғана» көне алтай заманында «арқар», «тау ешкі» ұғымын білдіріп, кейін монғол тілінде «арғал», ал түркі тілдеріне «арқар» түріне көшсе керек. Ал -ты жұрнағы - осы заттың бар екендігін білдіретін, Алматы, Бүғыты, Ырғайты тәрізді атауларда сақталған туынды сын есім жасайтын көне жұрнақ», - деген еді (Әбдірахманов, 1975, 64). Тау аты арқар сөзімен байланысты да болуы мүмкін. Бірақта тау атының, оның табиғи қүбылысына, көрік-кескініне де байланысты аталуы жиі кездесетін жайт екенін ескеру қажет сияқты. Мәселен, Алатау, Қаратау. Атаудың «арған» сыңарының түп төркіні - «арқа». Оның тура мағынасы - «ту сырт, арқа» болса, географиялық термин ретінде түркі тілдерінде: арга, арқа, аркан тұлғаларында келіп, бірнеше мағнаны білдіретінін көреміз. Мысалы: тува, хакас тілдерінде: арга - «тау орманы», «тайга», «көлбей созылған қыр, қырат, жота», алтай тілінде арка - «тау етегі», «орманның терістік жағы», ноғай, құмықша арка - «қорған», «шың», «таудың үшар басы», «тау тізбегі», «таулар», башқ. арка - «тау жалы», «биіктік», эвен. аркан - «арқа», «иін».

Арғынбай

Арғынбай - Қарағанды облысының Ұлытау ауданында Арғынбай аталатын өзен бар. Атаудың кісі есімінен қойылғанын Арғынбай сөзіндегі бай қосымшасы білдіріп түр. Ал, Арғын - Орта Жүздің белгілі ру аты.

Ащыкөл

Ащыкөл - көл. Ол Қоскөл поселкесінің оңтүстік-шығысында жатыр. Көл ағынсыз, тау аралығындағы ойыста жатыр. Ащыкөл - аудандағы ең ірі көл. Оның көлемі 16 шаршы км, ұзындығы 6,2 км. Атау «суы ішуге жарамсыз ащы көл» деген мағынаны білдіреді.

Бағаналы

Бағаналы - Ұлытаудағы мекен аты. Қазақ тілінде этникалык топ атауы. «Баған таңбалы» мағынасындағы атау.

Байжаннұра, Түлкібайнұра

Байжаннұра, Түлкібайнұра - Қарағанды облысының Ұлытау ауданында деген жыра, шатқалдар бар. Бұл атаулар да нура сөзінің жыра деген мағына беретінін дәлелдей түседі.

Барақ

Барақ - Қарағанды облысының Ұлытау ауданының солтүстігінде Барақкөл аталатын көл бар. Ол көне заманнан қалған шұңқырда орналасқан. Көл атауындағы Барақ сөзі көне дәуірлерден белгілі тайпа атынан қойылған. Немесе Барақ деген кісі атынан қойылған көл деге мағынада.

Басбайтал

Басбайтал - тау, биіктігі 631,8 м. Ұлытау ауданында Барақ көлінің оңтүстігіндегі көл аты. Бұл атаудағы «байтал» сөзінің тіліміздегі жалпы есім «байтал» сөзімен байланысы жоқ сияқты. Өйткені оның байса тұлғасы бурят тілінде «тау» деген мәнді білдірсе, монғол тіліндегі «байқ, байқа» сөздері «жартас» сөзімен төркіндес болуы мүмкін. Ал сөз соңындағы дауыссыз л монғол тіліндегі көптік жалғаудың крсеткіші екендігі сөзсіз. Демек, Басбайтал - «жоғарғы жартас, басқы тау» дегенді аңғартса керек.

Боғажелі

Боғажелі - Ұлытау ауданындағы көне елді мекен аты. Түрік тілінде этнонимі. Осы күнге қазақ этнотопонимд ері.

Бозшакөл

Бозшакөл - Ұлытау ауданындағы көл аты, негізінен суы тартылған көл. Қазақ тілінде бозша және көл - түске қатысты атау.

Дансары

Дансары - көл, сай, Ұлытау ауданы, Қарағанды облысын.да Атау құрамындағы дан (ир. танг -«шат», «арна», диалогі данги - «тау асуы, бел, белес», «тау аңғары», «сары» - бұл жерде түстен гөрі «үлкен, кең» деген мағынаны білдіріп түр. Демек, атаудың мағынасы «үлкен, кең шат, шатқал, аңғар» дегенге саяды.

Есен

Есен - өзен. Ұлытау ауданының жерінен ағып, Нұра өзеніне жетіп құяды. Ұзындығы 102 км. Есен, шежіре деректеріне қарағанда Орта Жүз Арғын тайпасының Қанжығалы руынан тарайды. Аты аталған өзенге жоғарыдағы ру атының берілуі әбден мүмкін.

Есілбай

Есілбай - Қарағанды облысының Ұлытау ауданының жерінен Есілбай атты өзен ағады. Есілбай - кісі есімінен қойылған атау.

Жауқашарсай

Жауқашарсай - Қарағанды облысының Ұлытау ауданында, Шағырлы - Жыланшық өзенінің солтүстігінде Жауқашарсай деген тартылып қалатын өзен бар. Бұл өзеннің аты жөнінде әр түрлі жорамал айтуға болады.

Орта жүз Арғынның бір тармағы

Орта жүз Арғынның бір тармағы - Атығайдан тарайтын он екі арыс елдің бірі -Жауғаш деп аталады. Басқа бір дерек бойынша Атығайдың төрт ұлының бірі - Жауқашар. Кіші жүз Байүлы құрамына кіретін Шеркеш тайпасы сегіз атаға бөлінеді. Соның бірі Жауқашты.

Жезді

Жезді - Қарағанды облысының Ұлытау ауданындағы өзен аты. Әуелде Жезді және Кеңгір өзендері аралығындаға өңірдің аты (түгел «Жезді» атанған). Өзеннің аты сол жерде жез байлықтарын меңзейді.

Жұмабай

Жұмабай - Қарағанды облысының Ұлытау ауданындағы өзен аты. Ол кісі есімінде жиі кездеседі. Жұма араб тілінде екі түрлі ұғым береді: біріншісі - құдайға құлшылық ететін күннің аты, (аптаның бесінші күні); екіншісі - апта. Әдетте аптаның бесінші күні (жұма күні) туылған балаға осында ат қойылады.

Кеңгір

Кеңгір - өзен, село, Ұлытау ауданы, Қарағанды облысында. Оның Қаракеңгір, Сарыкеңгір атты тармақтары бар. Сарыкеңгір Қаракеңгірге құяды да, Қаракеңгір Сарысу өзеніне қосылады. Қаракеңгір өзенінің үз. 283 км., алқабы 19088 м². Сарыкеңгір өзенінің ұзындығы 135, алқабы 4052 м². Кеңгір ескі, көне атаулар қатарына жатады, сондықтан да халық арасында оның мағынасы белгісіз. Бұл атаулар алтай, көне түркі дәуірлерінен белгілі этнонимнен жасалған.

Кеңтарал

Кеңтарал - мекен, Ұлытау амаңындағы көнеден қалған қоныс орны. Түрік тілінде симбиозы: кент + арал - «қалалы арал мәніндегі атау».

Қабыршақты

Қабыршақты - Қарағанды облысының Ұлытау ауданындағы көл Қабыршақты деп аталады. Ұзындығы - 4 км, ені - 2 км. Көлдің жағалауы жайдақ, ашық боп келеді. Жағалау түгел көл суының толқынымен шығарылған қабыршақтарға толы болады. Көл осы белгісіне байланысты Қабыршақты аталған.

Қазыбек

Қазыбек - Қарағанды облысының Жезқазған өңірінде ұзындығы - 59 км болатын Қазыбек деген өзен ағады. Сарысу алабындағы бұл өзен Ұлытаудың солтүстігіндегі бұлақтардан басталып, Қара-Кеңгір өзеніне құяды. Бұл атау Қазыбек немесе Қазы руларының, болмаса Қазыбек бидің атына байланысты қойылғаны, яғни этнонимнен, немесе антропонимнен жасалғаны белгісіз.

Қоскөл

Қоскөл - Ұлытау ауданының солтүстік жағындағы тау арлығындағы ойыста Қоскөл орналасқан. «Қатар жатқан екі көл» мәніндегі атау.

Мадьяр бұлақ

Мадьяр бұлақ - Қарағанды облысының Ұлытау ауданында Мадьярбұлақ деп аталатын бұлақ бар. Мадьяр - венгер халқының өзіндік атауы. Қазақстанда Орта Жүз Арғын ішінде мадьяр атты ру бар. Кейбір венгр ғалымдары венгерлер мен қазақ халқының арғы аталары Есіл-Еділ арасында іргелес отырып, аралас-құралас өмір кешекенін айтады. Зерттеушілер венгер тілінің түркі тілдерімен жақындығын, ұқсастық белгілерін анықтады, көптеген сөздері қазақ тіліндегі сөздермен сәйкес келеді. Мадьярбұлақ - осы қазақ ішіндегі ру атына немесе сол этнонимге байланысты кісі атына қойылған.

Мақанжан

Мақанжан - Қарағанды облысының Ұлытау ауданында Мақанжан аталатын бастау бар. А. Әбдірахманов Мақаншы топониміне байланысты былай дейді: «Қалмақша махн - ет деген сөз. Монғол тілінде мах - ет. Мұнда сөз аяғындағы н дыбысы түсіп қалатынын ескерсек, бұл форма да заңды. Осыған қарағанда Мақанжан атауындағы Мақан сөзі де қалмақ, монғол тілдеріндегі ет мағынасын беру керек. Оған жан компоненті қосылып антроним (кісі аты) жасалған да, ол ат гидронимге қойылған.

Нарынбайсай

Нарынбайсай - Қарағанды облысының Ұлытау ауданындағы өзен аты. А. Әбдірахмановтың топшылауынша нарын сөзі монғолдың наран - «күнді, күнгей» деген сөзінен жасалған. Нарын түріне айналуын оның нарын құмы деген тіркестегі, құм сөзіндегі ү дыбысының әсерінен деп түсіндіреді. Ал Г.К. Қонқашпаев нарын сөзі монғолдың нарин -«жіңішке» деген сөзінен алынған деп есептейді.

Ноғайсай

Ноғайсай - Қарағанды облысының Ұлытау ауданында Ноғайсай аталатын құрғап қалған өзен, сай бар. Бұл атау белгілі этнонимнен, халық атынан қойылған.

Нөгербек

Нөгербек - Қарағанды облысының Ұлытау ауданында Нөгербек (Нөкербек) дейтін өзен бар. Монғол тілінде «нөкер» деген сөз «жолдас», «дос» деген мағына береді, оған бек сөзі қосылып, кісі есімі жасалған да, ол өзен атына ауысқан.

Ожырай

Ожырай - тау аты (Солтүстік-Батыс Ұлытау). Қазақ тілінде (етістік) «оқшалану, бөлектену» мәніндегі атау.

Райымбек

Райымбек - өзен. Қазақтың белгілі батырының есімі (антропоним). Райымбек жоңғарларға қарсы соғысқа он жеті жасында қатысып, батыр аты сонда шығады.

Рысбай

Рысбай - Қарағанды облысының Ұлытау ауданында Рысбай бұлағы бар. Рысбай атауы көне түркі тілдерінде, Орхон-Енисей жазбаларында кездесетін Ырыс сөзінен жасалған. Бұл сөз орыз, ораз, рыз формаларында да қолданылып, «бақыт» деген мағына береді. Ырыс сөзі мен бай терминінің бірігуімен Ырысбай деген кісі есімі жасалып, одан бұлақ атына ауысқан.

Сарт

Сарт - Ұлытау ауданында Сарт деп аталатын бұлақ, жылғалар ағады. Бұл атау өзбектердің ежелгі отырықшы бөлігінің ескі атауы. В.В. Бартольдтың айтуына қарағанда бір кезде түркі халықтары үндінің «саудагер» сөзінің түбіріне «сарт», «сартақ», «сартауыл» деген атаулар қолданған.

Тасты

Тасты - Ұлытау өңіріндегі көне мекен орны (соның қалдықтары). Қазақ тілінде тас сөзіне -ты жұрнағын жалғау арқылы жасалған атау.

Ұлытау

Ұлытау - Сарыарқаның оңтүстік батысындағы ұсақ шоқылы, аласа таулы жер. Орташа биік. 400-600 м, орта бөлігі 800-1000 м, ең биік тұсы 1134 м. Гранит жыныстарынан пайда болған тау. Етегіндегі жазықта қарағай және басқа ағаштар қалың өседі. Ұлытау - село, аудан орталығы. Елді мекен іргесі 1846 ж. станса ретінде қаланған.

ШЕТ АУДАНЫ

Абылқайыр

Абылқайыр - Қарағанды облысы, Шет ауданындағы өзен аты. Абылқайыр - кісі есімі. Атау арабтың екі сөзінен Әбіл+хаир құралып, «мырза, жомарт, қайырымды» дегенді, яки «жомарттықтың, қайырымдылықтың атасы» деген мағына береді.

Айса

Айса - Қарағанды облысы, Шет ауданындағы өзен. Атау қазақ тіліне арабтардан ауысқан. Айса<Иса атауының арғы шығу тегі (Иссус) көне еврей сөзімен байланысты.

Ақадыр

Ақадыр - елді мекен аты. Этимологиясы: бұл атаудағы ақ сөзінің түспен байланысы жоқ; ақ-өсімдіктің түрін көрсетеді. «Ақ отты адыр» мәніндегі атау.

Ақсу-Аюлы

Ақсу-Аюлы - елді мекен аты. Шет ауданының орталығы. Қос тұлғалы атау: Ақсу және Аюлы тауларының қосарланған түрі.

Ақшатау

Ақшатау - поселке аты. Ақшатау – қазақ тілінде этникалық тобына тән атау.

Ақши

Ақши - қыстау. «Ақотты, шилі» жер мәніндегі атау.

Байшегір

Байшегір - өзен. Бұл этногидроним, яғни ру атынан қойылған өзен.

Дария

Дария - Қарағанды облысы, Шет ауданындағы өзен, елді мекен аты. Атау иран тілінде «өзен» дегенді білдіреді. Бұл географиялық атау әдетте қазақ тілінде «үлкен, сулы өзен» деген ұғым береді.

Жаманқара

Жаманқара - елді мекен, Шет ауданы, Қарағанды облысында. Антротопоним болуы да ықтимал. «Жаман» сөзі топонимдер құрамында келгенде, «нашар, кішігірім» мағынасын білдірсе, топоним құрамында «цара» - «биік төбе», «биік шоқы», «қырат» мәніндегі сөз. Демек, «Жаманқара» «кішігірім төбешікті, жон-жоталы, адырлы келген жердегі елді мекен» деген мағынада қойылса керек.

Жуантөбе

Жуантөбе - тау. Оғуз. йұван және төпе сөздерінен қалыптасқан атау. Жуантөбе атауының шыққан төркіні «жуылган» (су орған, су қаптаған) етістігіне «төбе» (зат) атау тұлғасын қосу негізінде қалыптасқан топоним.

Көктіңкөлі

Көктіңкөлі - көл. Шет ауданының оңтүстік-батысында орналасқан. Ел аузындағы аңыз бойынша «жайдың оғынан» (метеориттен) пайда болған көл. Ондай аңыздардың тууына көлдің өзінің өзгеден ерекше дөңгелектігі және түбінің тереңдігі түрткі болғандай.

Қарасай

Қарасай - Қарағанды облысында «Қарасай» аталатын екі өзен бар. Біреуі Шет ауданының жерінде, басын Ақкемер тауынан алып, Мүқыр өзеніне барып құяды. Ұзындығы - 79 км. Екіншісі - Жаңаарқа ауданының жерінен ағатын өзен. Ол Сарысу алабындағы Желдітау сілемдеріндегі бұлақтардан басталып, Көктас өзеніне құяды. Ұзындығы - 73 км.

Мәдине

Мәдине - Қарағанды облысы, Шет ауданындағы өзен аты. Араб тілінде ол «қала» деген ұғымды білдіреді. Сауд Аравиясында ислам дінінің орталығы болған Мәдине атты қала бар. Сөйтіп, жоғарыдағы өзен аты «қала» деген сөзден қойылған.

Тарақтас

Тарақтас - тау, биік. 629,1 м. Шет ауданы, Қарағанды облысында. Атаудың бірінші сыңарындағы «тарақ» - көптеген түркі тілдерінде таулы, тасты обьектілерге қатысты топонимдер құрамында қолданылатын географиялық термин. «Тарақтас» атауының берер мағынасы: «таудың биік қыраттарының тарақ тісі сияқты немесе өркеш-өркеш, тіс-тіс болып келуін сипаттай қойылған», - деген Қ. Рысбергенованың пікірі орынды деп санаймыз.