Бөлтірік Әлменұлы

Бөлтірік Әлменұлы

Бөлтірік Әлменұлы — қазақтың көрнекті шешені, биі, батыры. Бөлтірік Әлменұлы 1771 жылы қазіргі Жамбыл облысының Шу ауданындағы Шоқпар темір жол станциясы маңында дүниеге келген. Бала кезінен-ақ ақындық, шешендік сөз өнеріне бейім болған. Ел арасындағы тапқыр, ұтқыр сөздерді, тақпақ, терме, аңыз әңгімелерді жаттап, оны жастар арасында айтып, қызық думан құрған. Бөлтірік сонымен бірге мерген, саяткер, ат үстінен алдырмайтын шабандоз, батыр болған. Есейген шағында ел арасындағы жер, су, жесір дауына, жайлау, қыстау, еңбек жөніндегі талас-тартыстарға араласып, әділ де шешен төрелік айтқан. Сондықтан да халқы оны қалап, би сайлап алған. Зорлықшыл, қиянатшыл, барымташы, басбұзар, жалақор, алаяқтар Бөлтірік бидің қара қылды қақ жарған әділ билігінен беті қайтып, әшкереленіп отырған. Ондайлар Бөлтірік отырған жерден сескеніп аулақ жүрген. Бөлтірік шешен тек кана қазақтар арасында ғана емес, қырғыз, өзбектерге де белгілі, беделді шешен болған. Не бір төрелер, бектер, бай, манаптар оның өткір сөзінен, бетің бар, жүзің бар демей тіке айтатын жөн-жосықты билік-шешімінен аяғын тартқан. Бөлтірік шешен 1854 жылы дүниеден қайтқан. Оның үрім-бұтақтары Жамбыл, Шымкент, Алматы облыстарының қалалары мен далаларыңда еңбек етеді.

Шыққан тегі

Бөлтіріктің шыққан тегі Ұлы жүз — Ысты. Шежіре дерегі бойынша Ыстыдан өрбіген бір ата Ойықтан Қызылқұрт, Зорбай (Ауызүсіген), Орбай (Көкшекөз), Сәтек туған. Осы төрт бұтақтың Зорбайынан Бәйгелді, одан Қосай, одан Малай, одан Сүйіндік, одан Өтеген, одан Сабдалы, одан Әлмен, одан Бөлтірік туады. Бөлтіріктің нағашысы — әйгілі Қараменде би. Ақындық, шешендік өнері ерте танылып, төңірегін әділдік-тапқырлығымен тәнті еткен Бөлтірік ел ішінің дау-шарына көп араласқан, өз ортасының ісілікті, жарастықты болуына айрықша ықпал еткен. Оның абырой беделі ауыл арасымен шектелмей, ел қамы мен халық тағдырына қатысты істерде де еленіп-ескеріліп отырған. Ол Кенесары бастаған ұлт-азаттық қозғалысына қатысып, сөзімен де, ісімен де танылған. Сондай-ақ, Бөлтірік өз тұсындағы Балпық би, андас Құтым би, мырза Жайнақ би, сары үйсін Сары би, ботпай Сыпатай би, Байсерке би, албан Малай би, суан Қожбанбет би, шапырашты Сұраншы би, қасқарау Ноғайбай би, тобықты Құнанбай мырза, сондай-ақ, Сұраншы батыр, Сыпатай батыр, Тезек төре сияқты игі жақсылармен тізе түйістіріп, бастас болып, ел ісіне бел шеше араласқан. Айтқан сөзі жерге түспеген аға сұлтан Тезек төре айтыпты дейді: "Мен екі ақын, бір шешенді көрдім: бірі — жалайыр Бақтыбай, біреуі — қызыл екей Сүйінбай, үшіншісі — Бөлтірік шешен. Атам — Абылай, әкем — Әділ, өзім Тезек едім. Он сегіз мың ғаламды жарылқап, қорғауға күшім жетуші еді, осы үшеуінен біржола сағым сынды". Сондай-ақ, "Ақын деп Шөжені айт, шешен деп Бөлтірікті айт, батыр деп Сыпатайды айт", — деген сөзді әйгілі Ноғайбай би айтыпты дейді. Бөлтірік шешен туралы А.Байтұрсынов, М.Ж.Көпеев, С.Сейфуллин, К.Әзірбаев, З.Қабдолов, Ж.Дөдебаев еңбектерінде толымды мағлұматтар кездеседі.

Ел арасындағы сөздер

Бүгінде ел аузында "Бөлтірік айтыпты" деген шешендік кесімді сөздер көп. Ондай сөздер басқа халықтарға да таралып кеткен. Қырғыз Бәйтік манапты тізе бүктіргені, Тезек төреге, Барақ, Диханбай, Сыпатай батырларға айтқаны, Құнанбай аға Сұлтанды сөзден сүріндіргені, тағы сондай көптеген шешен сөздері бар. Олардың бірқатары баспа бетінде жарияланып та жүр. Халық ақындары Кенен Әзірбаевтың "Аңыздар сыры" (1969), Балтағұл Бигелдиевтың "Балқаш" (1970) жинақтарында, Шона Смаханұлының "Жалын" журналында (№ 3,1969) Бөлтіріктің ақындығы, шешендігі, батырлығы туралы әңгіме, аңыз, өлең-жырлар жарияланған. Оның мұралары жиналып "Бөлтірік шешен" (1994) деген атпен жеке кітап болып басылып шықты.

1

Әке-шешеден жастай айрылған Бөлтірік бала бұғанасы қатпай байлардың қозысын бағып, отын тасып, күлін шығарып, күнін көріп жүреді. Ішсе тамаққа, кисе киімге жарымайды. Бір күні жанашыр ауылдасы:

- Әй, Бөлтірік, сегізге келдің сергелденде жүрсің. Жаным ашып айтамын, сонау Балқаш деген жерде бай нағашың бар. Соның саясын паналап ер жеткенің дұрыс қой деймін, - дейді.

Бөлтірікке ой түседі. "Бұл жерде жаны ашитын адамым жоқ, маңдайымнан сипайтын қол жоқ. Одан да түбі бір нағашымды паналағаным дұрыс болар. Етіне тояйын, тайына мінейін, киімімді бүтіндейін" деген шешімге келеді. Көп ұзамай сол жаққа баратын керуенге ілесіп, нағашысының ауылына келіп жетеді. Бөлтірікті көрген нағашысы қуанып:

- Жиенжан, жақсы келдің ғой, не істерімді білмей отыр едім. Қолыңа шыбық ұстап, қозыға шық, - деп мал соңына салып қояды. Мұнда да ішсе тамаққа, кисе киімге жарымайды.

Бір күні Қоңырбай төңірегіндегі өзі теңдес байларды қонақка шақырады. Бөлтірік бұған қатты қуанады. Іштей "етке" тоятын болдым, етке тоймасам да сүйек, сорпа тиетін шығар деп ойлайды. Байлар табақтағы сүйекті бір-бірден ұстап мүжи бастайды. Босағада отырған Бөлтірік балаға көз қырын да салмайды. Осы кезде үй сыртына бір топ атты адам келіп тоқтайды, ат дабырын естіген нағашысы Бөлтірікке:

- Әй, сүмелек, мына келген кімдер екен көріп кел - дейді.

Бөлтірік тысқа шықса, бастарына сәлде ораған бес молда екен. Баланы көрген бір ересектеуі:

- Үйде кім бар? - дейді. Сонда Бөлтірік жұлып алғандай:

- Үйде өңшең иттер отыр, - дейді де ішке енеді.

Нағашысы Бөлтірікке қарап:

- Келген кімдер екен? - дейді. Бөлтірік бәріне естірте:

- Бес қатын келіп тұр, - дейді. Отырғандар бір-біріне таңдана қарасып;

- Еркек үстіне келетін қандай қатындар?

- Біздің тоқалдарымыз болмасын!

- Аттарынан түсіріп, үйге кіргіз! - деп бұйырады нағашысы.

Бұл кезде Бөлтірік бес молданы бастап үйге кіргізгенде, бәрі таңданып балаға қарайды. Бірақ, ештеңе айта алмай, қызарақтап күлгенсіп бір-бірімен сәлемдеседі. Молдаларды отырғызып болған соң, босағадағы отырған Бөлтірікке нағашысы одырая қарап:

- Әй, бала сомадай болып отыра бермей, қонақтарға қой әкеп сой, Молдалардан бата сұрауды ұмытпа! - деп зекиді.

Бөлтірік қойдың ішінен бір қара қошқарды ұстап алып келеді де, есіктін жабығын көтеріп:

- Ал, молдалар, бата қылыңыздар? - дейді. Нағашысы қошқарды көріп;

- Әй, иттің баласы, саған бірдеңе көрінген бе, семіз ісектер тұрғанда, қошқар әкелгенің қалай? - деп қолындағы қамшысын кетереді. Сонда Бөлтірік нағашысына тіке қарап:

- Ұрсаңыз ұрыңыз, таяқ еттен өтеді, сөз сүйектен өтеді. Иттің баласы болсам сізден аулақ кетпегенім ғой! Бұл - бір. Екіншіден, адам қожасы - қожа, қой қожасы - қошқар. Бұл қожа-молдаларта қошқар сойған лайық. Оның несіне намыстандыңыз нағашы? - дейді.

Отырған жұрт сасып қалады. Сонда әлгінде келгендердің ішінен жасы үлкен біреуі тұрып;

- Баланың сөзі дұрыс, соя берсін, аллаһау-акбар! - дейді.

Нағашысы Бөлтіріктің соңынан шытынай қарап:

- Кешіріңіздер, молдекелер, мына қу жетімге бір нәрсе көрінген шығар. Сіздерді әлгінде "қатындар" деп айтты бұл жетім, - деп күйінеді. Сонда қожалардың бірі:

- Біз де "үйде кім бар" деп едік, "өңшең иттер отыр", - деп жауап берді. Сонда бұл балаға сүйек те тимегені ғой. Бізді қатын десе басымыздағы сәлдеміз шығар. Бұл баланың тілегін орындап, ауылына тезірек қайтарған жөн болар түбі деген екен.

2

Бірде Бөлтірікке нағашысы:

- Балам, өрістегі атты алып келші? - деді.

Бөлтірік қолына жүген ұстап, үйден шықты. Өрісті шарлап, атты кешке дейін іздеп таппады. Шөлдеп-шөліркеп, ымырт үйіріле Күзербай деген байдың үйіне жетті. "Сорпа-су ішеміз бе" деп байдың үйін торуылдайтындар да аз емес екен. Бөлтірік келгенде жалаңаяқ, жалаң бас еріндері тобарсып жарылған екі кедей отырады. Біреуі түйе қарағган, біреуі ат қараған болып екі желеу, бір сылтаумен тамақтарын тойғызбақ қой баяғы. Келімсектерге көже құйып беретін бай үйінің әдеті екен. Күбіде бидай көже ашып тұр. Байдың тоқалы пісіп-пісіп жібереді де дәу табаққа құйып, үшеуінің ортасына қоя салады. Үш кісіге бір қасық. Үшеуі кезектесіп ішуге кіріседі. Көженің суы көптеу, қоюы аздау екен. Қарны ашқан бейшаралар қоюын ішкісі келеді. Бірақ қоюдың қолға түсуі қиын, қасыққа ілінбеді. Қасындағы екеуінің жасы үлкен әрі әккі ку екен. Көжені қасықпен қозғап жіберіп, қоюы көрініп қалғанда, лып етіп іліп әкетеді. Кенет Бөлтірік орнынан атып түрегеліп, басындагы тымағын, былай лақтырып тастады, қолындағы жүгенін алып жерге бір-ақ ұрды. Үстіндегі шекпенді, аяғындағы етікті шешті. Енді болмаса одан әрі шешіне бермек түрін көрген бай:

- Әй, балам, мұнша неге мазан кетті тыпырлап, неге шешіндің? - дейді.

- Ата, мына көженің қоюы маған ұстатпайды. Соны сүңгіп алып шығайын деп едім. Шешінгенім сол...

- Тоқта, балам! - деп Күзербай қарт оң қолын көтерді.

- Балам, кімнің баласы едің?

- Әлменнің баласымын.

- Атың, кім, балам?

- Атым Бөлтірік.

Бай бір жігітіне әмір етті.

- Өрістен тездетіп бір қой әкел. - Бай дереу ауыл ақсақалдарын шақырып алды. Мал да әкелінді.

- Балам, ана қойдың мойнынан ұста, батамды беремін.

- Айтқаның әділ болсын,

Тілегің қабыл болсын.

Жортқанда жолың болсын,

Қызырәликсалам шылауыңда болсын.

Дұшпаныңа киелі бол,

Халқыңа иелі бол.

Өзіңе өмір берсін,

Айтқан сөзің әрдайым,

Осылай жүйелі болсын, әумин! -

деп батасын берген екен.

3

Бөлтіріктің шешендігімен аты жаңа шыға бастаған кезі болса керек. Бірде Арқаның атақты шешені Бердіқұл бимен сұхбаттасуға ниеті ауады. Бірақ, ауыздыға сөз бермеген Орта жүздің шешенінен жас Бөлтірік сырттай сескене беріпті. Бір күні өзін-өзі қайрап:

- Бердіқұлдан мен неменеге сескенем. Жеңілсем мені бала дейді ғой, жеңсем дана дейді ғой, тәуекел барайын, - деп атақты шешеннің алдына барған екен.

- Батаңызды алғалы, ақылыңызды тыңдағалы келдім, - дегенде Бердікұл Бөлтірікке:

- Шырағым, жасың кіші болғанымен, жолың үлкен ғой. Батаны сен қайта маған бер. Мен саған бір ғана сауал қояйын. Сөз мәнісін білмеген қалай болады? - депті. Бөлтірік жұлып алғандай:

Сөз мәнісін білмеген,

Ел мәнісін білмейді.

Ел мәнісін білмеген,

Жер мәнісін білмейді.

Жер мәнісін білмеген,

Ер мәнісін білмейді.

Ер мәнісін білмеген,

Бар мәнісін білмейді.

Бар мәнісін білмеген,

Мал мәнісін білмейді.

Мал мәнісін білмеген,

Ал мәнісін білмейді.

Ал мәнісін білмеген,

Бер мәнісін білмейді.

Бер мәнісін білмеген,

Не мәнісін біледі? –

депті. Сонда Бердікұл:

- Болды, әкем, болды, - деп, ризалығын танытыпты. Сонан соң Бөлтірікті "Төле би атаңдай үш жүздің шешені болар ма екенсің", - деп жоғары бағалап, батасын беріпті ол.

4

Бөлтіріктің нағашысы атақты Қараменде деген кісі екен. Бөлтірік он сегіз жасында біраз күн аунап-қунап қайтуға нағашысының ауылына келеді. Амандасып, жай сұрасып болған соң, Қараменде жиеніне:

- Балам, кырық жігітпен келіп, неге қырық ат мініп қайтпадың? Жалғыз келгенің қалай? - деп сұрапты.

- Жалғыз аттың пайдасы көп, жалғыз жігіттің айласы көп,- деген емес пе ілгергілер. Жалғыз келсем, өзіме өзімнің сенгенім-дағы, алмасам да осы айтқан сөзің бергенің-дағы, - деп жауап береді Бөлтірік.

Нағашысы Бөлтірікті жас демей, үлкен сый-құрмет көрсетіп, қалағанын беріп, көңілін тауып қайтарады. Жиені аттанып кеткен соң, Қараменде "Жақсы сөйлесе, аузынан гүл төгілер. Бұл бір аузынан гүл төгіліп тұрған, көзінен от төгіліп тұрған өрен екен. Келешекте үш жүзде мұнан озар адам болмас, баланы шығарып салайын" деп ойлап, сәскелік жерден оны қуып жетеді. Жиенін сөйтіп түстік жерге дейін шығарып салған қарт би:

- Қош, жалғыз! Малға кенде болсаң да, басқа кенде болмассың! - деп қош айтысады. Сонда Бөлтірік:

- Нағашы неге жалғыз дедіңіз, бірге туғандарым бар ғой, - дегенде, Қараменде:

- Е, қарағым, хан Бөлтірік,

Үш жүзде теңдесі жоқ жан Бөлтірік.

Сондықтан да атадым жалғызым деп,

Сендей боп туа бермес сан Бөлтірік, -

деген екен.

5

Бөлтірік кедейліктен үйлене алмай жүреді. Балқаш жақтағы нағашысына барғанда әуелі қозы, қой, бірер жылдан соң жылқы бағады. Ол ат үстінде ойнайтын әбжіл, мықты жігіт боп ер жетеді. Бұл өңірдегі палуан деген одан жығылады. Додапаз деген оған ілесе алмайды. Ақын біткен онымен айтысып жеңе алмайтын болады. Өзі көрікті, келбетті, насат, үнемі тауып сөйлепті. Бөлтірікке бозбала, әсіресе қыз келіншектер үйірсек болады. Бірде бие сауын кезінде құлын ағытып, салып тұрған Бөлтірік жеңгесімен сырласады.

- Шырайлым, еліңді сағындың ба?

- Иә, сағындым.

- Неге еліңе қайтпай жүрсің?

- Жалғыз келіп ем, екеу болып қайтсам деймін.

- Е, е бәсе ішім сезеді-ау, біздің еркежанға көңілің ауған екен ғой.

- Иә, жеңеше, өзің ептестірсең деймін.

- Нағашыңнан таяқ жеп жүрмейік.

- Оның есебін өзім табамын.

- Әуелі еркежанды көндір, екеумізді кездестір, уәде байласайын. Біз аттанатын түні нағашым ауылда болмасын. Өзің сылтауратып оны төркініңе ертіп кет. Сонда біздің қашқанымызды сенен көрмейді.

Бөлтірік байдың тоқалына осылай ақыл береді. Жеңгесі оның ақылын бұлжытпай орындайды. Сонымен Бөлтірік өзінің сүйген қызын бір түнде алып қашады. Екеуі екі атпен түнделетіп жүріп отырып, Қосащыдагы ауылдың тұсына жетеді.

- Ассалаумағалейкум, ата, жол болсын. Қайда көшіп барасыз? - дейді. Қасқая қарап, аталап, сәлем берген баланы елеп, Шоң тоқтап жөнін айтады. Сонда бала:

- Е, мұнан барсаң барасың,

Бағаналы Бабырға.

Өзіне жейтін бас болса,

Сыбағаңа тартылар.

Бір сындырғы қабырға,

Ат пен жігітің сай болса,

Барымтасына жарарсың.

Қызың сұлу, тазың алғыр болса,

Бозбаласына жағарсың.

Ел көшкенде, сен түндігіңе қарарсың.

Мұндағы Торайғыр, Шоң деген,

Аттан бір айырылып каларсың,

- дейді. Шоң ойланып тұрып қалады. "Не істейміз?" - деп соңына ерген ел жақсыларынан сұрайды.

- Е, не істеуші ек, алға тартамыз да. Елдің бүкіл жақсысы мен жайсаңы жалынғанда тоқтамағанда, енді бір қаршадай бала айтты деп жолдан қайту ұят емес пе? - дейді.

- Жоқ, олар осы баланың сөзін тауып айтса қайда қалыпты. Мен кімнен жеңілсем, соны мойындаймын, көштің бетін елге бұрыңдар, - деп Шоң райдан қайтқандығын білдірген көрінеді.

- Алда, ерім-ай, енді қайтсін. Дұрыс-ақ-ау. Шоңның шоңдығын танытар мінез ғой бұл, - депті қасындағы кісілер.

6

Нұрбай батыр сөзге де шебер адам екен. Бір күні біраз мал жоғалып, түн қатып іздеп жүріп, таңертең ерте жұрт тұрмай бір ауылға келеді. Қотанның шетінде тұрған бір адамға келсе Шоң екен. Амандасқаннан кейін, Шоң:

- Уа, кімсің? - дейді.

- Кереймін, - дейді Нұрбай.

- Керей болсаң атын кім?

- Атым Нұрбай.

- Нұрбай қарақшы сен бе едің?

- Сіздің ел қандай кісіні қарақшы дейтінін қайдан білейін, біздің ел қотанның шетінде қалқайып жалғыз тұрғанды қарақшы дейтін еді, - дейді Нұрбай батыр.

- Жол болсын, неғып жүрсің? - дейді Шоң.

- Он бес шамалы жылқы алдырып, соны іздеп жүрмін.

- Сенің атың Нұрбай болса, бүгін алдырған жылқың он бес болса, ертең отыз болар, - дейді Шоң.

- Бәрекелді өзім де сізді анығын айтар деп едім. Әділін айттыңыз, - дейді Нұрбай.

- Қалжынға түсінбейсің бе, - дейді Шоң.

Нұрбай:

- "Ұлы би қалжың болмас, әділ би мылжың болмас" деген сөз бар. Әділ би болсаң малымды қайтар.

Шоң би олардың малын қайтарып береді.

Бұл Мәнеке байдың ауылы еді. Жылқы қарап жүрген байдың екі жігіті олардың ізін кесіп, соңына түседі. Ауыл сыртындағы өзеннен өте бергенде, әлгі екі жылқышы оларды ұстап алып, Мәнеке байға алып барады:

- Мына бір екі жігітті ұстап алдық. Жылқыны ұрлап жүрген осылар. Бізге жөнін айтпайды. Мына біреуінің қолы темірдей екен, әліміз келмеді. Өзіңіз сөйлесіп көріңізші?

Мәнеке бай бұл екеуінің тегін емес екенін сезеді де:

- Аттан түсіп, сусын ішіңдер, - дейді. Екеуі аттарынан түсіп, үйге кіреді. Бөлтірік қасындағы сусар бөрікті, кемер белдікті сұлу "жігітке" қарап:

- Бұл да өз ауылымыз. Енді жігіт боп шіренбей-ақ қой. Шешініп отыр,- дейді.

Қыз үстіндегі еркек киімдерін шешіп тастап, сырлы тегендегі сары қымызды өзі сапырып, отырғандарға кесе жағалатады. Сонда барып Бөлтіріктің қалыңдығын еркекше киіндіріп алып қашқанын біледі олар. Бөлтірік әңгіме дүкенін қыздырады. Бірде термелеп, бірде пернелеп талай әңгіме басын қайырады. Таныса келе Мәнеке бай:

- Ыстыда Бөлтірік деген шешен бала бар деуші еді. Сен сол екенсің ғой, - деп мал сойып күтіп ертеңіне аттандырыпты.

Міне, Бөлтірік осылай үйленген екен дейді ел.

7

Күндердің күнінде елдің шығыс жақ шетіне келіп ту тігіп, бес жүз қолмен найманның Барақ батыры Жалайыр еліне жаушы жібереді. Айтқаны мынау екен: "Жалайыр елі арманда қалдық демесін. Маған қарсы шыға ма, немесе айтқаныма көніп, айдауыма жүре ме, соның хабарын тез берсін". Бұл суық хабарға ел сасады. Сол уақытта жас бала Бөлтірік Балпық атасынан: "Мен барайын", - деп рұқсат алып, торы төбел құнанына мініп, тоқтамай барып Барақ батырға сәлем береді. Мұны көрген Барақ батыр ойға қалады. "Өзі жас бала, біз елге жау болып келіп жатырмыз. Ал бұл бала қорқуды білетін емес, жайраңдап жүрісі мынау", - деп ойлайды да, сынамақ болып.

- Қарағым, көңілің ояу, етің тірі бала екенсің, мына жатқан менің қолыма көзің тоя ма? - дейді демалып жатқан қалың қолын көрсетіп.

Бала Бөлтірік саспай:

- Батыр аға, қолыңызға көзім тойғанмен, көңілім тоймай тұр, - депті.

Сонда батыр балаға қарап:

- Көңілің қалайша тоймай тұр? - дейді қайран қалып.

- Көңілім тоймай тұрған себебі - біріншіден, мына жатқан сіздің қалың қол "Сәмен ұранды" - Сыпатай, Андас, Тойшыбек, Бәйсейіт батырдың, немесе "Қарасай ұранды" Кәшке, Қараш, Сұраншы, Саурық батырлардың ауылының сыртында ту тігіп жатуға лайық қол ғой. Ал, ұрғанда қолыңның қышуы қанбайтын, асасаң аузың толмайтын, он екі үй Жалайырдың ауыл сыртына келіп ту тігіп: "Шық бері!" деп қаһар төгуіңізді, үш жүздің баласына атағыңыз белгілі, батыр ата, сізге лайық көрмей тұрмын, - депті Бөлтірік.

Сонда Барақ батыр ойланып тұрып-тұрып:

- Сойылмен ұрып жыққаннан, сөзбен ұрып жыққан қатты болады екен. Мына бала бізді сөзбен ұрып жықты ғой. Жығылғанымызды білмесек, бізде адамдық қасиет қала ма? - деп қолын бастап, еліне кері қайтып кеткен екен.

Содан бастап Бөлтіріктің шешендік даңқы үш жүздің баласына жайылған екен дейді.

8

Бөлтірік шешен бір жазда Тезек төреге барады. Бөлтіріктің шешен, ділмәр әрі батыр екенін сыртынан есітіп жүрген Тезек оны бар ықыласымен сыйлап, әңгіме жырын тыңдайды. Бір жағынан әрқилы сөзге салып сынайды. Дәм, тағамды тартына алып отырған Бөлтірікке Тезек төре:

- Алып отырыңыз, Бөлтеке, қазы-қартаға мәнісіңіз жоқ қой, - дейті. Сонда Бөлтірік:

- Төрем, сіздің үйдің қай дәмін татып қарасам да, бәрінен елдің көз жасының соры шығады. Мұндай ас бізге жақпайды, - депті.

Тезек төре әңгіменің бетін басқа жаққа бұрмақ болып:

- Бөлтеке, Ысты елі қанша түтін болады? - десе, ол кідірместен.

- Алты аталы алты мың ауыл Ысты, ат төбеліндей алпыс үйлі төреден аз емес шығар, - депті. Тезек төре үндемей отырыпты да тағы да бірде:

- Бөлтірігім, анау кермеде тұрған атымды сынап көрші? - дейді. Бөлтірік барып, атты ары-бері қарайды да:

- Бұл ат өз жылқыңыздың тұқымынан емес қой. Қайдан келген жануар өзі? Жаманбай-Таздар ауылының жылқылары ылғи осындай құлан мойын, қара көк болушы еді, - деп қояды. Бөлтіріктің мұнысы ана бір жылы Тезек төренің сол елден бір үйір жылқы айдатып алғанын еске салу болатын. Шыдамы таусылған төре:

- Оны қозғамаңыз, ол әлдеқашан бітісіп, сіңісіп кеткен жылқы, - деп сипақтапты.

Тезек төре тағы да:

- Енді анау босағада жатқан тазыма не айтасыз?, - дейді. Бөлтірік:

- Тазыңыз құмайы, жүйрік-ақ екен, дегенмен бір жаман әдеті бар екен. Ит иесіне тартады деген емес пе, әр үйден ет ұрлап жей ме қалай, көз қарасы соны айтып тұр дегенде, уәжден ұтыла берген Тезек:

- Апыр-ай, басымның ауырып тұрғаны, - деп сылтауратады. Сонда Бөлтірік:

- Алла сақтай гөр, төре баласы мен түйе ботасы басы қисайса мал болмаушы еді, - дегенде, Тезек төре Бөлтіріктің төтеннен сөз тапқырлығына тәнті болып:

- Шіркін-ай, қазақтан да сендей уәж тапқыш шешен туа береді екен-ау!- депті

Тезек төре сақалды кісі екен. Ол кейде тіс шұқитын сақалының арасына қыстырып отырады екен. Осыны отырғандарға жұмбактап:

- Анау тұрған тау, тау етегі бау, сол бау ішінде бір ұры тығылып жатыр. Оны қанша кісі барса ұстап әкеледі? - дейді.

Игі жақсылар әрі ойланып, бері ойланып таба алмай отырғанда, Бөлтірік шешен кіріп келеді де, Тезек төреге:

- Әлгі жұмбағыңызды қайта айтып жіберіңізші? — дейді. Тезек жұмбағын қайта айтады. Сонда Бөлтірік кідірместен:

- Тау дегеніңіз – басыңыз, тау етегіндегі бау – сақалыңыз болады. Ал жасырынып жатқан жалғыз ұры – тіс шұқитыныңыз ғой. Мынау бес кісі барса, оны ұстап әкеледі, - деп бес саусағын көрсетіпті.

9

Бөлтірік әрдайым қалай болса солай киініп жүре беретін адам екен. Көздері әбден үйреніп кеткендіктен, ауыл адамдары бұған пәлендей мән бермейді. Тек бірде көрші ауылдан келген көлденең кісі:

- Апырай, ақсақал, жеңіңіз жалбырап тұр екен. Түймелеріңіздің біреуі ғана қалыпты, әйеліңіз жоқ па еді? - дейді.

- Әй, шырақ-ай? Әйелі болғыр менде жоқ, тек балаларымның шешесі ғана бар ғой, - деп жауап беріпті.

10

Бөлтірік қырғыздың бір манабымен әзілдесіп, сөз қақтығыстырады. Манап:

- Бөлтірік асығып киінгенсің бе, киімдеріңнің бірі ұзын, бірі қысқа ғой? - дейді. Сонда Бөлтірік:

- Хан-екем, ұл өскен соң ұл киінді, қыз өскен соң қыз киінді. Енді олармен жарысайын ба? Ұзын болса ұлымдікі, қысқа болса қызымдікі. Ұл-қызым жоқ болса, бір басыма киім табылмас па еді? - деп манаптың қу бас екенін аңғартыпты.

11

Малы ұрланғандар әуелі Бөлтірікке барады екен. Бөлтірік олардын сөзін, дәлелін тыңдап отырып, "түйеңді пәленшенің ауылындағы түгенше ұры алыпты", "жылқыңды ана ауылдың жылқышысы қосып айдап кетіпті" деп айтса, олар сол ауылға барып жоғалған малын тауып ала беріпті. Содан Бөлтірік: "Көріпкел әулие", "Тапқыр ата" аталып кетеді, Адамдары оны сол үшін құрметтеп, сыйлап жақсы көрсе, ұрылар "Осы көріпкел бәледен құтылмадық-ау" деп, іштей жек көріп жүреді. Жаздың бір күнінде Ақши ауылындағы Арсалан дейтін ұры оған бар шынын ақтара айтыпты:

- Малды білдірмей ұрлауын ұрлаймын-ау, бірақ сенің сілтеуіңмен иесі келіп іздеп кеп тауып ала береді. "Бөрінің аузы жесе де қан, жемесе де қан" мен ұрламасам да, мал жоғалтқандар маған келе береді. Менде еш нәрсе қалмады ғой!

- Арсалан, сенде әлі де екі нәрсе қалыпты, - дейді. Арсалан аң-таң болып:

- Ол не нәрсе, менде ешкімнің малы қалған жоқ еді ғой, - дейді.

- Сенде "ұры-қары" деген екі атақ калыпты. Енді содан кұтылсаң болады.

Бұған ашуланған Арсалан:

- Міне, серт, міне, сөз, - деп оның алдына жүгіне кетіпті.

Содан былай Бөлтірік жүрген жерінде "Арсалан ұрлығын қойды, енді оны "ұры" деп айтпаңдар" деп айта жүріпті. Арсалан ұрлығын қойып, ел қатарлы адал еңбек ететін болыпты.

12

Бөлтірік жалындап, атағы жан-жаққа тарай бастаған кезде Тобықты еліндегі бір ұлан-асыр жиынға шақырылады. Жарамды аты болмаған жоқ-жұқаналы шешен шақырып келген жігітке:

Көпбай қазыға сәлем айт –

Бір ат берсін.

Бір ат берсе үш жылғы құр ат берсін,

Ақтығы Самарханның бөзіндей болсын,

Жорғасы Жанқұттының сөзіндей болсын,

Жуандығы Көпбайдың дәл өзіндей болсын! -

деп еліне қайтарыпты.

13

Төренің қасында жақсы деген белгілі төрт адамы болыпты. Ел оларды "Төренің төрт жақсысы" деп атап кеткен екен. Ел ішіндегі үлкенді-кішілі мәслихаттан төре осы төрт жақсысын қалдырмайды екен. Бірде Тезек төре Бөлтірікті көпшіліктің алдында сөзден сүріндіруді көздеп, оны өзінің төрт жақсысы түгел қатысқан бір мәслихатқа шақырады. Едәуір әңгіме-дүкен болып, төрт жақсының да делебелері қозып, неше алуан тапқырлық, шешендік танытады. Төре осылай төрт жақсысының жұрттан артық қасиеттерін жиналған көпшіліктің көңіліне түгел жеткізіп, олардан асқан жақсыны өзінің көрмегенін, олардан асқан жақсы бар дегенді естімегенін айтып мақтанады. Төрт жақсының тұтастай асыл екендігін, олардың бірінің бойында да мысқылдай кемістік жоқтығын айтып тасып отырып, төре Бөлтірікке тиіседі. Бөлтірік үнсіз отыра береді. Енді Бөлтірікке төренің төрт жақсысы да тиісіп, оны іліп-шала береді. Төре мен оның төрт жақсысының астамшылығына ашынған соң, Бөлтірік оларға арнап жиналған көптің ортасында былай деген екен:

- Біріншіден не жаман?

Қатынсыз адам бақытсыз.

Бақытсыз болсаң, сол жаман.

Екіншіден не жаман?

Баласыз адам бағасыз,

Бағасыз болсаң, сол жаман.

Үшіншіден не жаман?

Малы жоқтың жайы жоқ,

Жайсыз болсаң сол жаман.

Төртіншіден не жаман?

Жұрты жоқтың құты жоқ,

Құтсыз болсаң, сол жаман.

Бәрін айт та, бірін айт,

Құдайсыз адам имансыз,

Имансыз болсаң сол жаман.

Тыңдаған жұрт сілтідей тынады. Төре де, оның төрт жақсысы да ә дегенде не айтарын білмей, үнсіз қалады. Көпшіліктің арасынан "Төрт жақсы", "Бес жаман" деген сияқты күбір-сыбыр сөздер естіліп жатады. Бөлтіріктің айтқан бес жаманы төренің өзі мен оның төрт жақсысының кемшіліктерін көрсеткені екен. Олардың ішінде қатыны өліп, оларға қыз тандап көп жүріп калған біреуі болыпты. Екінші біреуінің алғашқы әйелінен бала болмай, тоқал алған екен, бірақ ол да құрсақ көтермей жүргенге ұқсайды. Үшінші біреуінің өзінен сөзі дұрыс болғанымен, алдында малы болмапты. Төртіншісі ел ішінде ағайын-туғаны жоқ, жалғыз үйлі кірме екен. Ал төренің өзі жасырын ұры ұстап, ұрлық қылатын болса керек. Бөлтірік Құдайсыз, имансыз деп осыны айтыпты. Бөлтіріктің төре мен оның төрт жақсысының әрқайсысының бойындағы кемшіліктерін теріп айтқан осы сөзі ел ішінде "Бес жаман" деген атпен таралып кетіпті. "Төренің төрт жақсысы" деген сөз айтылмай, оның орнына ел ішінде "Бес жаман" деген сөз қалыпты.

14

Бөлтірік ауылының бір тұрғыны қартайғанша ұрлығын қоймапты. Ұрлық болғанда біреудің ұсақ-түйек бұйымын жымқырып кете береді екен. Бір күні түнделетіп көрші ауылдағы тойдан қайтып келе жатса, әлгі шал ұшырай кетеді. Оны танып қалған Бөлтірік:

- Түнделетіп неғып жүрсің? - десе, анау:

- Жәй, әшейін Бөтеке, - деп қипақтайды.

- Арқалап алғаның не?

- Қауын, дарбыз еді.

- Оны қайдан алдың?

- Мына ауылдың қауыны пісіп жатыр екен, содан ала салдым.

- Ұрлап алғаныңыз жарамайды ғой, ақсақал.

- Қараңғы түнде кім көреді дейсіз.

- Аппақ сақал қараңғы түнде айдай көрінеді емес пе?

- Қап, мына сөзің өңменімнен өтті-ау, енді қойдым, қойдым! - депті шымбайына батқан шал.

Сол-сол екен, әлгі ақсақал ұрлық қылуын пышақ кескендей қойып кетіпті деседі ел.

15

Бөлтіріктің өзімен тұстас бір туысы оған кездесіп қалғанда мынадай әңгіме айтады.

- Ел жатып қалган кез еді. Біреу үйімнің тұсына келіп:

- Кім бар-ау, құдайы қонақпыз, - дейді. Мен:

- Нешеусің? - деп сұрадым. Ол:

- Үшеуміз, - деп жауап береді. Мен:

- Үшеу болсаң басқа үйге барып қон, біздің үй тар, - дедім. Ол жөніне кете барды. Артынан қарасам, бір-ақ адам екен. Сонда Бөлтеке, оның "үшеуміз" дегені несі? Бөлтірік ойланбастан:

- Ей, құрдасым-ай, - депті. - Ол адамның үшеуміз дегені - өзін, атын, тазысын айтқаны ғой, өзіме бір тостақ ас, атыма бір бау шөп, тазыма бір сүйек болса жетеді, дегені еді, бекер қондырмағансың, "қонақ ақысы жолдан" дегенді білмеуші ме ең? Әлгі құрдасы "бұдан былай есте болсын" депті.

16

Бес-алты кісі Бөлтірікпен көрші ауылға қыдырып бара жатса, Бөлтіріктің иті сонынан еріпті. Әрі қуады, бері қуады, болмаған соң кесек атады. Иті қаша түсіп, қайтадан ереді:

- Не қыласыз, ере берсін, - дейді қасындағылар.

Олардың ішінде Бөлтіріктің жақтырмайтын біреуі бар екен. Оның да қосыла ергенін қаламай келеді. Иті тіпті болмаған соң Бөлтірік тұра қалып:

- Ей итім, біз бөтен ауылға бара жатырмыз. Олар екеумізді де танымайды. Ол ауылда иттер көп. Сені бөтенсіп талайды. Сенің арқа-жүнің бұрқырайды. Сонда қонақ боп отырған менің сай сүйегім сырқырайды, қалсаңшы ауылда, - депті.

Ит сөзге түсінсін бе ере береді. Қасындағылар бұл сөздің жағымсыз жігітке айтылғанын сезеді. Олар ауылға жақындағанда сары ала, қара ала төбеттер арсаландап, алдарынан шыға келеді. Бөлтіріктің иті құйрығын екі бұтының арасына қысып алып, қыңсылап аяғына оралады. Сонда ол:

- Айтпап па едім, иттігіңді істеп, ере бердің, енді өз обалың өзіңе, - деп жүре беріпті.

Талауға түскен иті әрең дегенде көп иттерден сытылып, ауылына қарай зытыпты.

17

Ертеде осы өңірді Әлі деген төре билеп-төстеп тұрыпты. Ол еріккен төре бір жиында отырып, көпшілікке сауал қойса, оған Бөлтірік шешен былай жауап беріпті. Оны Балтағүл ақынның аузынан жазып алып едік. Ол былайша термелей жөнеледі:

Тараған хан төреміз Абылайдан,

Залалым жоқ тимесе көпке пайдам.

Қазақтар төбелесіп жатасыңдар,

Шығады сол ұрыстың басы қайдан?

Іркілді отырғандар жауап таппай,

Төреге бұл кідіріс қалды жақпай,

Ағат кетсем, айыпты болам ба деп,

Кейбіреулер отырды сөзге батпай.

...Бөлтірік жалғыз атты кедей екен

Кедейді көрсе аяп жебейді екен.

Өткір сөз айтарына тура келсе,

Мынау бай, мынау төре демейді екен.

...Төреге ажырайып тура қарап,

Түйілді жауар бұлттай қас пен қабақ,

Еріккен хан да естіп оттай ма екен,

Мағынасыз сауал сұрап, елді қамап!..

- Не дейсің?! - деді Төре ашуланып

Қолындағы күмісті ақ таяқпен

Басына Бөлтіріктің қалды салып.

- Тарылды неге, тақсыр тынысыңыз?

Сұраған осы емес пе жұмысыңыз.

Басыма ақ таяқпен салып қалдың,

Осы ғой сіз сұраған ұрысыңыз...

деген. Уәж-сөзден жеңілген Төре:

- Тараңдар, өңкей нәжіс казақтар! - деп орнынан тұрып жүре береді.

Бөлтірік батыр төренің бұл сөзіне намыстанады да, онын шаужайынан ала түседі.

- Бүкіл халық бұқарасын тезекке теңей берсең, сенін маңыңнан адам жүрмес. Мына сөзіңді қайтып ал! - дейді.

Бай-манаптар төреге жағымпазданып:

- Төреге тіл тигіздің, айыбын өзің тарт! - деп Бөлтірікті жазғырады. Бөлтірік:

- Мұның билігін маған беріңдер? Төреге өзім жауабын берейін, - депті. Жиналған жұрт бұған мақұл деседі.

- Бөлтіріктің айтуы бойынша, - деді Балтағүл, - ел тайлы-таяғымен орда басына жиналады. Бөлтірік барып әлгі төреге хабар береді.

- О, Төре, тақсыр, "Хан - қайық, халық - теңіз" деген мынау қарамағыңыздағы халық үдере көтеріліп сізге келіп тұр. Халық - көп, сіз - жалғыз, теңіз толқыса қайық кетеді, ел толқыса, ханның басы кетеді емес пе! Өткен бір жиында сіз: "Халық қара тобыр, мен қалай ысқырсам, солай жапырылады, қазақтар нәжіске таласқан иттей, бір-бірімен ырылдасып жатады" деп, олардың ар-намысына тиетін сөз айттыңыз. Енді, міне келіп тұрған халықтың сыңайын қараңыз!

"Бізді итке, нәжіске теңеді, бұл төрені құртамыз, басқа төре іздейміз", - деп келіп тұр. Сонда Төре сасқанынан Бөлтірікке жата-жабысып жалыныпты.

- Бөлтірігім, халық сені тыңдайды ғой. Бетін қайтарсайшы, мен олардың алдында айыптымын, айтқан сөзімді қайтып алдым, - депті.

Бөлтірік:

- Олай болса Төрем, былай болсын:

- Жабыңыз қалы кілем қара нарға,

Қасына арғымақты тірке парға,

Жетелеп көп алдына әкеліңіз,

Басыңа ораңыз да жібек шалма.

Бастыңыз жақсы сөзден тілің жеткен,

Бір ауыз сөзің үшін қате кеткен.

"Айыбым алып келген мінекей" деп,

Кешірім өтінерсіз жалпы көптен, -

дейді Бөлтірік. Төре оның бұл талабын орындап, халық алдына шығады. "Айыбымды кешір" деп көпке басын иіп тұрады. Сөйтіп, Бөлтірік дандайсыған Төрені халық алдында тәубасына бір келтіріпті.

18

Қаратаудың күнгей бетіндегі Ыстылар ауылында Тәттібай деген беделді кісінің кіші баласы Төребек өзіне ат қойған Бөлтірік шешенге бір кездессем деп жүреді. Бір күзде Бөген өзенінің бойында үлкен той болады. Төребек өзі мерген, өзі аңшы, үнемі соңына Құмай тазысын ертіп жүреді. Тау бөктерлей аң қағып жүріп, ол да сол той үстінен шығып қалады. Төребек "анау ақбоз үйде Бөлтірік шешен әңгіме айтып отыр" дегенді естіп, "мен де барып сөзін тыңдайыншы" деп әлгі үйге барады. Бұл кезде Бөлтіріктің жасы сексенге таяп қалған кезі екен. Төребек алдымен "Ассалаумағалейкум" деп Бөлтіріктің қолын алады.

- Бөлтірік аға, осы үйде сіз бар деген соң әдейі сәлем берейін деп келдім, - дейді ол. Қарт Бөлтірік:

- Е, е сәлем берсең, қарағым сәлемет бол. Сен әлгі Тәттібайдың кенжесімісің? Сен туғанда сенің атыңды мен қойғанымды білемісің, әкең оны айтты ма? - дейді.

- Иә, айтқан, - дейді Төребек. - Бірақ сіз айтқан Төребек батырдай батыр бола алмадым, мылтық асынып, ит ерткен аңшы боп кеттім.

- Ол да жаман өнер емес, - дейді Бөлтірік, - итке көлеңке бермейтін, үй күшік жалқау Сағымбай мен Әлтейден, ен далада мергеншілік жасап, аң қағып жүрген артық емес пе? Кел қасыма отыр.

Аңшы жігіт атасының қасына отырып, сол жолы оның көп әңгімесін, ақыл сөзін тыңдайды. Әңгіме соңында Төребек:

- Ардақты ата, мынау сізге байлағаным болсын, аз да болса көптей көріп алыңыз, - деп алтайы түлкіні тартады.

Бөлтірік оған риза болып мынаны айтыпты:

- Балам, жаңа бір сөзде байлық деген не, бақыт деген не, бала деген не? - деп калдың. Оның мәнісін айтайын, бұл әрі саған батам болсын:

- Байлық, - қолға ұстаған мұз - ериді де кетеді. Бақыт - басқа қонған құс, күте алмасаң - жериді де кетеді. Ал, бала артта қалған із – атыңды өшірмейді, жақсы ісіңді жария етеді. Аумин! - депті.

19

...Бөлтірік билік айтқан талай дау-шар да сөзден тосылып, жарлы-жақыбайларда есесі кетіп жүрген бір пысық бай оған тосыннан жала жабады: - Бұл шолақ етек қу кедей жал-құйрығын күзеп жайлауға жіберген бордақымды ұрлап, сойып жеді! - деп қазыға білдіреді. Қазы өз аузын майлап қойған байдың сөзін сөйлеп, Бөлтірікті байға жығып бермек болады. Бөлтірік жығыла қоймайды. Қазы: Өздерің сөйлесіп көріңдерші! - дейді. Бөлтірік даукес байды анадай жерге оңаша шығарып:

- Бай-еке, үш сейіттің үстінде тұрмыз. Ай сейіті - ораза, күн сейіті жұма, жер сейіті - құм екен. Осы үш сейіттің үстінде атымды ұрладың деп жалғыз жаныңды бересің бе? Атыңды төлейін, - депті.

Жала жауып жүрген бай:

- Жаныма жабыса көрмеші? Тек ана қазыға өзіміз келістік дей салайық.

- Құп ендеше!

Екеуі қол алысып бітіседі.

- Қалай табыстыңдар? - дейді қазы Бөлтірікке. Жақтырмаған Бөлтірік.

- Өтіріксіз - дау болмас, өткелсіз - кешу болмас, басы - өтірік, аяғы - шын, қазы да жоқтан өзгені сұрайды екен? - деп жүріп кетіпті.

20

Бөлтірік қасына ауылдың екі-үш жігітін ертіп Шу бойын өрлеп келе жатады. Кенет алдарынан ыс еткен дыбыс естіледі. Жолбарыс екен. Жолбарыс бар түгін сыртына теуіп, айбат шегеді. Көзі тайса, атылмаққа әзір. Бәкеңнің жанындағы жігіттердің корыққанынан даусы шықпай қалады. Бір-біріне "Қашайық" деген белгі беріп, ат басын бұра береді.

- Мысықтан қорқып, жер басып жүре алмаспыз! - дейді де Бөлтірік беліндегі кішкене айбалтасын қолына алып, атын тебініп, жолбарысқа карсы тұра ұмтылады. Жолбарыс "ар-р" етіп ат үстіндегі Бөлтірікке шапшиды. Сөйтіп ұмар-жұмар алыса кетеді. Мүны көрген жігіттер аттарын сабалап, тұра қашады, қашып бара жатып артына қараса, Бөлтіріктің аты ойнап шыға келгенде, Бөлтірік пен жолбарыс әлі де алысып жатыр екен. Олар сол күймен ауылға келіп жетіп, "Бөлтірікті жолбарыс талап жеп қойды" деп хабарлайды.

- Өлсе - өлігін, шашылса - сүйегін жинап алайык, - деп жиырма шақты адам атқа қонады.

Түс ауып бара жатқан шақ болса керек. Көз ұшынан қараңдаған біреу көрінеді. Адам! Жүрісі Бөлтіріктің жүрісіне ұқсайды. О тоба! Бәкеңнің өзі. Киімінің дода-додасы шыққан. Үсті-басы қан-қан, бет аузы айғыз-айғыз. Иығына сала салған жолбарыс терісінің бір пұшпағы жерге сүйретіліп келеді.

- Бөке-ау, шынымен тірімісің? - дейді аң-таң болған жігіттер.

- Тірісі несі. Тірі адам мендей бола ма екен?

- Апырмай, Бөке-ау, тірісіз ғой! Қалай аман қалдыңыз, мынадай дүлей пәледен?!

- Мен екі сойылдым, жолбарыс бір сойылды, - дейді Бөкең.

- Қасыма ерген қоян жүректер мені тастап қашып кетіп, бір сойылдым. Олардан соң дала тағысы - жолбарыс тағы сойды. Ақыр соңында жолбарысты мен сойдым! - депті Бөлтірік батыр.

21

Елдің ішер асқа жұтаңдау жылы екен. Бөлтірік бір байдың саяқ жүрген жылқысын ұстап әкеліп, сойып, кедей-кепшіктерге жіліктеп бөліп береді.

- Ойбай-ау, бай бізді құртады ғой! - деп кедейлер қорқақтайды.

- Жауабын өзім беремін. Алыңдар, қара сирақ балаларың бір тойсын, – дейді Бөлтірік.

Бай Бөлтірікті қазыға тартады. Қазы парақор екен. Соны білетін Бөлтірік қалтасына өзен шетіндегі жұқа қайрақ тасты толтырып салып алады. Қазы алдында отырғанда Бөлтірік әлгі шөнтекті ебін тауып оның қойнына салып жібереді. Осыдан соң-ақ қазы Бөлтірікті жақтап, байдың шағымын аяқсыз қалдырады. Былай шыға бере қазы Бөлтірікті шақырып алып:

- Ей, ұры! Мына тасың не толтырып қойған! - дейді қызараң қаға.

- Ойбай, Қазеке-ау сізге менің бергенім тас емес, өңкей күміс теңге болатын.

- Күміс теңгең онда қалай тас болып кетті?

- Ой, Қазыеке-ай, Амалы күшті Алла көзді ашып-жұмғанша-ақ адамды есекке айналдырып жібереді деп өзіңіз талай айтпап па едіңіз? Байдың атын менің сойып жегенім рас, соны біле тұра сіз мені төлемнен құтқарып жібердіңіз.

Осыны білген бай: "Алғаның ас болмай, тас болғыр" деп қарғаған шығар.

- Әй, мынаған дауа жоқ екен, - деп шөнтікті лақтырып жіберіп, жөніне кете беріпті.

22

Диқанбай дейтін Дулаттың белді кісісі Бөлтірікке қарап:

- Әй, Бөлтірік, сені осы жұрт "сыншы, сыншы" деп мақтайды. Сынағыш болсаң, мына мені сынашы, қане! - депті дастарқан басында қой басын жәукемдеп отырып.

- Ерікпеші, Бай-еке, сынаймын деп тағы бір пәлеңе калар жайым жоқ.

- Ей, өзім айттым ғой қорықпа, сынай бер!

Ендеше.

- Сенің басыңдағы бақытыңа таласым жок, байеке, - депті Бөлтірік, - саған қояр кінәм да жоқ. Бірақ сол бақыт, байлық біткендей сиқың бар ма? Басың бақырдай, бетің тақырдай, алты күлше сиғандай ұртың мынау, олақ кісі шапқан итаяқтай. Ал мұрныңның он жыл киілген кебістен айырмасы бар ма?

- Е, болды-болды, жетер енді! Сына-сына дегенге, сөйте ме екен? - деп Диқанбай өкпелеген күйі, қолын табақтан тартып алыпты да орнынан тұрып кетіпті.

23

"Бір бағлан жеп қайтайықшы" деп Бөлтірік жора-жолдастарымен көрші ауылдағы бір орта шаруаның үйіне барып түстенеді. Үй иесі бағланды кимай, балықтай бір семіз лақты есік алдына алып келіп:

- Бөлтеке, аумин деңіз! - деп бата сұрайды.

Жолдастарының лаққа көңілі толмай қалғанын байқап Бөлтірік:

- Аумин десең лаққа,

Даусы кетер жыраққа.

Тапсаң козы сой

Таппасаң қоя ғой

Бұл бейшараны жылатпа! -

депті. Үй иесі ұялғанынан кешірім сұрап, қонақтарына қозы сойыпты.

24

Матай мен Жалайыр елдері Алтынемел үшін таласып, ұрыс болғанда, екі жақтан жеті адам - төртеуі Жалайырдан, үшеуі Матай жағынан өледі. Ол кезде Жалайырды билеген Тезек төре екен. Төре Күреңбелде отырған. Өзі билеген елден бір кісі артық өліп, Матайлардың есесі кетіп бара жатқан соң, аманат қойып миятқа, Шу бойындағы калың Дулатка адам шаптырады. Ал, Матайлар арғынға кісі шаптырады. Шу бойындағы қазақтарды билеген Әлі төренің ордасына Жалайыр жіберген шапкыншылар келіп жетеді. Төре жөн сұраған соң, олар мынаны айтады:

- Ағайындар, ер құнды болды, нар пұлды болды. Алтынемел тауына таласып, Наймандар адамдарымызды қырып барады. Соған миятқа шақыра келдік, - дейді.

Әлі төре істің жайына түсінген соң, ақылшы билерін жиып алады. Шапыраштыдан Сұраншы батырды, Талғардан Туғандай биді, Ботбайдан Қарабай, Диқанбай билерді, Сәмбеттен Дәуітәлі биді шақырып алып, оларға тай сойып, қонақасы береді. Бұл уақытта Жалайырдың миятқа шақыра келгенін естіген жігіттер де дайындалып, төре ауылына жиналып қалады. Шақырылған адамдар түгел келген соң, төре билерге мән-жайды айтып болып:

- Ағайынның шақыруына бәрің барасың ба, жоқ бірің барасың ба? - дейді. Сонда жастар жағы:

- Бәріміз барамыз, Матайларды қырамыз да жоямыз, - деп атқа мінбек болады. Осы жерде Бөлтірік сөз алады:

- Ағайын арасы қанша қырқысса да, аяғы бітімге келеді. Сондықтан қырқыспай жауласпай тұрып, бітісу керек, - дейді. Сонда Әлі төре:

- Олай болса, бітімге кім барады?

Мұны естіген соң әрбір ру өкілдері өздерінің билерін атай бастайды. Сиқымдар: "Шомай би барсын",- дейді. Көпшілік оны ұнатпайды. "Бұл дау Шомай баратындай түйенің қом-шомын істеп жатқан жер емес қой" - дейді. Сәмбеттер: - "Дәуітәлі би барсын",- дейді. Бұл да өте семіз болғандықтан, көпшілік тағы қарсы болып: "Дәуітәлі ыңыранып арбасымен сонау Алтынемелге жеткенше, ел тарап кетеді ғой", - дейді. Жаныстар: "Қарабай би барсын",- дейді. Қарабайдың билігінен батырлығы басым кісі екен, сол жағын еске алып көпшілік: "Қарабай баратын Алтынемелде қаптал жатқан жау жоқ",- дейді. Шапыраштылар "Сұраншы батыр барсын",- дейді. Жұрт оған да көнбей: "Бұл дау Сұраншы батыр баратын ақ білектің күші, ақ найзаның ұшы керек жер емес", - дейді. Сарыүйсіндер: "Сары би барсын", - дейді. Халық оған да көнбей: "Бұл дау Сары би баратын Алтынемелде қыз-келіншектер айтысып жатыр дейсің бе?",- дейді. Дулаттар: Диқанбай, Туғанбай, Бәйімбет билер барсын деп, тағы да сөз көтереді. Әлі бұларға да келіспейді. Аталған билердің бірін де жұрт ұнатпаған соң, көпшілік ішінен бір дана қарт шығып былай дейді:

- Мұндай үлкен дауға ауыздыға сөз бермейтін, аяқтыға жол бермейтін өте шешен, өте жүйрік адам керек. Өз ата Ысты аруағы деп ауыздарыңа алмайсындар. Бұл дауға Ысты Бөлтірік барсын. Одан шешен, одан тапқыр қайсың барсың? - деп біраз тоқтайды да: - Оған серік Кебекбай, оның қасына еріп Байғазы барсын дейді. Дана қарияның бұл ұсынысы қабылданып, Алтынемелге сол үшеуі аттанады.

Арада бес-алты күн өткен соң елшілер өздеріне арналып тігілген үйге келіп ат басын тірейді. Матайлар Қоянкөздің аржағына, Жалайырлар бер жағына тоқтайды. Калың ағайындар үшін бірнеше ақ үйлер тігіледі. Матай жағынан Құнанбай, Құсбек төре, Тәнеке би сияқты Орта жүздің адамдары атқа мініп, судан өтіп, Бөлтіріктер түскен үйге келіп "Ұлы жүздің баласы" деп сәлем беріседі. Бөлтірік олардан жөн сұрайды:

- Арғыннан Құнанбайды, Тәнекені естуіміз бар, ал мынау сыпырма бөрік кигенің кім? - деп Құнанбайға еріп келген Құсбек төрені қағытады. Сонда Тәнеке би:

- Әу, Бөлтеке, байқап сөйле! Бұл кісі Құсбек төреміз ғой! - дейді. Бөлтірік мүдірместен:

- Алдияр, тіл-аузым тасқа, - деп азырақ кішілік еткен болады да, Құсбекті тағы қағытады:

- Олай болса төре елшісіз бе, жаушысыз ба? Біздің елдің төресі ағайын арасының, дауын бітіріп кел деп, бізді жіберді, өзі үйде жатыр. Мұндай даулы жерге төреге не бар? Қайдан білейін түріңізге қарап Қызылжардың былғары сататын ноғайы екен, мына өліп жатқан адамдардың терісін сатып алуға келген ғой деп ойлап қалып едім, - дейді.

Құсбек төре қып-қызыл боп ұялып, жақ аша алмай қалады. Құсбектің жеңілгенін аңғарған Құнанбай Бөлтірік алдында кішілік жасай бастайды:

- Бөлтеке, сіз аға боласыз ғой, осы даудың билігін өзіңіз айтсаңыз қайтеді? - дейді. Құнанбайдың бұл сөзіне риза болған Бөлтірік сыпайы жауап береді.

- Құнеке, "аға - бордан, іні - зордан" деген атаның салған жолы бар.

Сонда Тәнеке:

- Бөлтеке, "Аға тұрып, іні сөйлегеннен без" деген. Үш жүздің баласына билік айтқан Төле би атаңыз ғой, жол сіздікі дейді.

Сонда Бөлтірік жүгіне қалып, қолындағы қамшысын тастай бере былай деген екен:

- Мен айтсам, істің дәлелін, биліктің әділін айтам, бұл Алтынемел, әуелі Құдайдікі. Бұл жер болғалы қаншама ел көшіп өтпеді, кім жайламаған бұл жерді. Алтының - алтын, ал Емелің - қалмақша емес пе? Қазақ түгіл қалмак та мекендеген бұл жерді. Хақас, он екі баулы ноғайлы да жерленген жер бұл. Ең ақыры қазақ қоныстанған. Ағайындар сонау тас молаға көз салыңдаршы? Ол, ең әуелі ноғай қонған, ол кеткен соң үйсін Шомай қонған. Үйсін ішінде Жаныс, оның ішінде Қасқарау қонған. Сол тас мола Алақай кемпірдің моласы. Алты найманның мұрнына жел түсіп, Алақай тәуіп кезінде соларды алты сиырдың сүтімен емдеп, алтауын да жазған екен. Айыққан соң орта жүздің тентек балалары тәуіптің батасын алмай, алты сиырын айдап кетіпті. Найман сол уақытта-ақ зорлық жасаған екен. Тас мола белгісі бар Алтынемел - Жалайырдікі. Жер туралы билігім сол! - дейді Бөлтірік.

Құнанбай Бөлтіріктің билігіне дау алмай, "мақұл" дейді де:

- Ал Бөлтеке, өлген жеті адамның құнын айтыңыз? - дейді. Сонда Бөлтірік:

- Өлген жеті адам - Найманнан үшеу, Жалайырдан - төртеу екен. Сондықтан Найман жағы бір адамға құн төлесін, - дейді де қасында отырған Кебекбайға қарайды. Сонда Кебекбай жүгініп отыра қалыпты:

- Есебін тапқан ерге ердің құны екі-ақ ауыз сөз ғой, қара халықтың бірлігі болса, шешеннің билігі болса, ханның берер аты, қара тоны, кілемі болса,- деп билікке тиісті заттарды ескертіп келеді де, сөзін жалғастырады:

- Найман жағы бір адамды артық өлтірген екен, бұл үшін Найман бір адамның кұнын төлесін! "Су түбін шым бекітеді, құнның түбін қыз бекітеді!" - деп тоқтайды.

Құнанбай Кебекбайдың бұл астарлы сөзін ұғады.

- Анау артық өлген бір адамың құны үшін Найман жағы Жалайырға қалыңсыз қыз беріп, тынсын! - деп отыр. Бұған қалай қарайсыздар? - дейді. Жұрт мақұл деседі. Содан екі елдің арасы жаулықтан енді құдалыққа айналып, ұрысқа дайындалғандар сойылдарын отқа жағып, күліп-ойнап тарқасыпты дейді.

Дауды бітіріп, елге келген соң, Бөлтірік Әлі төренің алдына келіп дауды қалай шешкендігін баяндайды және дауға бармаған билерге өзінің билігін сынатады. Сөзінен мін таппаған төре рахметін айтады. Бірақ, Сары би Бөлтіріктің Алақай тәуіп туралы айтқан сөзінен мін таппақ болып:

- Уай, Бөлтірік, сиырың не, Ұлы жүзде жылқы жоқ па еді? - депті. Сонда Бөлтірік Сарыға қарап:

- Сенің білместігің-ай осы. Мұрынға түскен желге сиырдың сүті ғана ем болады, ал жылқының сүті мұрынды жеп жатқан кұртты қоздыра түседі, - деген екен.

Ата-бабаларымызды халықты жөн-жосықсыз төгілген қаннан, кырғыннан сақтау үшін қылыш пен найзаны қару етпей, сөз өнерін, шешендікті қару ете білуі - үлкен адамгершіліктен туғанын осы сынды аңыз-хикаялардан анық байқаймыз.

25

Сарыүйсін Алтайдың баласы Сары жасынан шешен, тапқыр, мырза деген атағы бар, сыпайы жігіт екен. Сарының екі әйелі болыпты. Бірақ екеуінде де бала болмапты. Ал жалпақ жұрт ішінде абыройы асқан Бөлтірік сөз дүлдүлі болғанмен кедей, атқа, киімге жарымапты. Бөлтірікте екі ұл, бір қыз бар екен. Бұл кісі қайда барса да, Сары екеуі бірге жүреді, екеуі қатар отырғанда, сөзден бұларды ешкім жеңе алмаса керек. Күндердің бірінде бір топ кісімен бірге екеуі үлкен жиынға келе жатады. Бөлтіріктің астында көкшолақ аты, үстінде ескі көк шапаны бар екен. Сонысын кемітейін деген оймен Сары Бөлтірікке мынандай әзіл айтады:

- Бөлтірік сенің көкшолақ атың азбайды-ақ екен, көк шекпенің тозбайды- ақ екен, сірә, сен қай уақытта жаңалар екенсің? - дейді.

Сонда Бөлтірік Сарыға қарап:

- Жақсы айтасың, Сарым, ұзын кездессе, ұлым киіп кетеді, қызыл кездессе, қызым киіп кетеді, солардан қалғанын ғана мен киемін. "Саудагер жолын түзейді, бедеу қатын бойын түзейді" деген қазақтың мақалы бар, - деп Сарының баласы жоқтығын бетіне басады.

Осы сөзді естіген Сарының түсі бұзылып, мініп келе жатқан атын қақ басқа бір салып, кейін бұрылып үйіне қайтады. Бөлтірік те қасындағы адамдарынан бөлініп, үйіне қайтып барады. Қапаланып келген Сары төбенің басында отырған әкесі Алтайға бұрылмай, үйіне тіке түсіп, белін шешпестен төсегіне теріс қарап жатып қалады. Ал, қалыптасқан әдеті былай еді: әке ерте тұрып, шаруасын жайлап болып, кешке дейін төбенің басында отырады екен. Таңертеңгі және түскі асын төбенің басына алдырып ішеді екен. Баласы Сары би бір жаққа барып қайтқанда, әуелі келіп төбенің басында отырған әкесіне сәлем береді, көрген-білгенін, естіген әңгімесін айтады. Содан кейін ғана әкесінің рұқсатымен үйіне барып түседі. Бұл жолы олай болмаған, Сары бірден үйіне барып түсті. Мұны көрген әкесі бәйбішесін шақырып алып:

- Бала шіркін бір нәрсеге ренжіп келген болар, бұрынғы әдетін істемеді ғой. Сен барып айтшы, көк қасқа айғырдың үйіріндегі көк касқа ту биені өзі барып ұстап алып келсін, менен бата сұрасын, - дейді.

Бәйбіше төсекте жатқан баласына әке сәлемін жеткізеді. Орнынан атып тұрған Сары атына міне салып, жылқыға барып, айтылған көк қасқа биесін алып келіп, әкесі Алтайдан бата сұрайды. Әкесі жылап тұрып батасын береді. Осы батадан болды ма, болмаса баланың бітер сәті келді ме, ол жағын кім білсін, әйтеуір Сарының екі әйелі қатар жүкті болып мезгілі жеткен күні екеуі де ұл табады. Бірінің атын Уәли, екіншісінің атын Халық қояды. Балалардың туғанын Бөлтірік естиді де, Көкшолақ атына міне салып кідірместен тіке Сарының ауылына тартады. Бөлтірік ауылға жақындағанда Сары далада тұр екен. Бөлтірікті көре үйіне кіріп төсегіне теріс қарап жата қалады. Атынан түсіп, үйге кірген Бөлтірік Сарының жақтырмай жатқанын біліп, оған дауысын көтере былай депті:

- Неғып жатырсың, Сары! Көтер басыңды, атаң қазақ айтқан екен: "Дос жылатып айтады, дұшпан күлдіріп айтады" деп. Мен саған дос едім - жылатып айттым. Алтайдан көк қасқа биеге бата сұрадың, ата батасы қабыл болып, екі әйелің бірдей жүкті болды. Уәли мен Халықты көріп қуанышқа бөлендің. Осы қуанышқа жетуіңнің алғашқы себебі - менің саған жылатып айтқан сөзім емес пе? Екінші себеп - әкең Алтайдың егіліп берген батасы еді. Үшіншіден - алыста жүрсем де "Сарының тілегін қабыл ете гөр!" деп Құдайдан менің сұраған күндерім көп болды. Барлық тілегіміз қабылданып, екі бала туды.

Біріншіден - құтты болсын айтайын, екінші - екеуінен екі ат мініп, екі шапан киіп қайтайын! - деп келдім. Сенің жатысың ұнамайды, көтер шап-шаң басыңды! Әйтпесе әкең Алтайдың алдында жүгініске түсем. Оған көнбесең Құдайға жүгінемін! Жабыла жылап тілегенде зорға берген балаңды "қайтып ал" десем, тілегім тез-ақ болатын шығар, - деп орнынан тұруға ыңғайлана бергенде, төсекте жатқан Сары атып тұрып, Бөлтірікті құшақтап:

- Сенің айтқаныңның бәрі дұрыс, Бөкем! Менің саған өкпелеуім қате екен, - деп кешірім сұрайды. Екеуі осы түрегелген бойында қол ұстасып барып Алтайдан бата алып, дос болып кетеді. Бөлтірік Уәли мен Халықтан екі ат, екі шапан алып, үйіне қайтады.

26

Есесі кетіп жүрген Сөк төре Бөлтірік шешеннен қарымтасын қайтармақ болып, оған бір шешен жігітін жұмсайды:

- Бөлтірікті сөзден жығып берші, қалағаныңды берейін, - дейді.

- Тақсыр-ау Бөлтіріктей шешенді жығып беруге шамам жетер ме екен менің?

- Жетеді, - сен оны өлеңдетіп жамандай бергенде, біз қостап шу көтереміз.

Осы келісіммен бұлар Бөлтіріктің барар жер, басар тауын аңдып жүреді. Күздің бір күнінде Бөлтірік Қаратаудың күнгей бетіндегі бір ауылдың тойына қатысып, бірде термелей, бірде тақпақтай, кесіле сөйлеп, дүйім жұртты аузына қаратып отырғанда, Сөк төре өзінің шешен жігітімен той үстіне барып қалады. Бөлтірікті біраз тыңдап болған соң, әлгі жігіт ай-шай жоқ:

Ат жаманы соқпақшыл,

Адам жаманы тақпақшыл, -

деп көлденеңінен киліге кетеді. Сөк төремен тағы біреулер оны қоштап дауыс көтереді. Бөлтірік қарай қалса, мына жігіт көсе екен. Табан астында Бөлтірік:

- Сөздің көркі мақал-ды,

Жүздің көркі сақал-ды.

Сақалы жоқ көселер,

Қасабалы тоқалды,

- дегенде әлгі байғұс көпшілік ортасында масқара болып, үйден шығып жүре беріпті.

27

Әбілез деген төре қарны айналып кеткен семіз адам екен. Бір тойда Бөлтірікпен табақтас боп, асқа сұғына берсе керек. Сұғынып кана қоймай: "Бөлтеке, тамақ алысыңыздың мәнісі жоқ қой, науқастанып жүрсіз бе?" деп тамақты тартына алып отырған Бөлтірікті мұқатпақ бопты. Сонда Бөлтірік шешен оған мынадай нақыл айтқан екен:

Ашуыңа сүйенсең,

Адасудың белгісі.

Аңғал болсаң әр іске,

Алжасудың белгісі.

Екі адамға жалтақтау,

Еріншектің белгісі,

Еселей шашу тапқанды,

Көңілшектің белгісі.

Артық ішу тамақты,

Ақылсыздан шыққан іс.

Ақшасыз берсе анғарып,

Қарыныңа өлшеп іш.

''Ауру болар түбінде,

Артық ішкен асыңыз.

Орта Құрсақ жүрсеңіз,

Адам болар басыңыз.''

Ашылып кетсе араның,

Ауру түбі ас болар.

Ақылы жетпей кейбіреу,

Ақылдыға қас болар.

28

Сыпатай елінде Ыстылардың бір жесір дауы болады. Әділдік сұрап барған Ыстыларды Сыпатай маңайына жолатпайды. Екі-үш рет барған адамдарды кісі ғұрлы көрмеген соң Бөлтірік Сыпатайға өзі барыпты:

- Әу, Сыпатай, Дулат ай болса, Ысты үркер емес пе еді, туыс пен туыс түгіл, ай мен үркер де бір тоғысады ғой, - дегенде Сыпатай елін жиып, мынау Бөлтірік дұрыс айтады. Ысты, Дулат бәрі бір атаның баласы дауды қойыңдар! Жесірін беріңдер! - депті.

29

Бәйтік батыр мен Бөлтірік бір тойда бас қосып, әңгімелесіп отырғанда Бәйтік "а Құдай!" дей беріпті. Сонда Бөлтірік:

- Қайта-қайта "а Құдай!" дей бересің батырым, сені жау алар дейсін бе! - дегенде, отырған жұрт ду күледі.

Бұл Бәйтекеңнің патшадан шен алып, деміне нан пісіп тұрған шағы екен. "Маған енді пәле-жала жоламайды" дегенді әр жерде айта беретін де болыпты. Бір кездесіп қалғанда Бөлтірік оған:

- Бәле қайда деме, аяқ астында, - дейді.

- Әй, Бөлтірік-ай, сен не білесің, - деп Бәйтік оны тыңдағысы келмейді.

Бөлтірік далаға шығып, Бәйтекеңнің мініп жүрген қара қасқа арғымағына қарап тұрса, ол аузын ашып есіней қояды. Бөлтіріктің көзі арғымақтың таңдайындағы бармақтай қалды шалып калады. Сол байқағанын ол жігіттеріне айтып, Бәйтекеңнің бетін қайтарайық дейді. Бөлтірік сол бетінше-ақ:

- Құнан күнінде жоғалған арғымағымды таныдым, - деп көптің көзінше арғымақты мойнынан кұшақтап, ертоқымын сыпыртып, бір жігітке жетектетіп жібереді.

Оны көрген Бәйтік ашуланып айқай салады. Жанжал шыққан жерге халық жиналып қалады. Жасауылдар, би-болыстар араға түсіп, жанжалды тоқтатпақшы болады.

- Бөлтірік, сіз елден асқан шешен едіңіз, турасына көшіңіз?

- Бәйтеке, өзіңіз батырсыз, патшадан шен-шекпен алған атақты, қадірлі адамсыз, шындықты айтыңыз. Бір тай үшін қате айтпаңыз! - депті билер.

Бәйтік:

"Бақыр басына дау келсе - шешендігің зая, ал ауылына жау келсе - батырлығың зая" деген. Қара қасқа өзімнің қолдан туған тел малым. Сенбесеңдер енесі бар, қара қасқа атасы да бар, - дегенде тыңдаған халық дұрыс депті.

Енді Бөлтірік:

- Менің көп айтарым жоқ, қолымнан құнан шығар жылы ұры әкеткен өзінің айдан анық белгісі таңдайында бармақ басқандай қалы болатын. Содан таныдым. Нанбасаңыздар аузын ашып көріңіздер! - деген.

Төре-билер қара қасқаның аузын ашып, таңдайындагы бармақтай қара калын көреді. Қалды көріп Бөлтіріктікі деп шешеді. Бөлтірік жігіттері қара Арғымақты алып кетеді. Сол сол-ақ "Бәйтік батырды Бөлтірік дауға жықты" деген лақап қала, далаға жайылып кетеді. Батыр Бәйтік келе-ақ ешкіммен араласпай, ызадан жатып қалады. Екі ай өткен соң Бөлтірік шешен қасына Қасабек пен Кебекбайды ертіп, қара қасқаны ала-мала Бәйтік батырга келіп былай депті:

Басқа пәле тілден,

Бетің қайтпаған менен,

Маған айтқаныңды білесің бе?

Сөзіме құлақ ілесің бе?

Қара арғымағыңды алып келдім,

Кебекбай, Қасабекті салып келдім.

Бәйтеке батыр, тәубә қыл!

Асқынба көпке ізет қыл! -

деп қара қасқа арғымағын өзіне қайтарып берген екен.

30

Бөлтірік біраз адамның басын қосып, Шу бойына тары салдырып, мол өнім алады. Бір бай саудагер бұлардан тары сатып алуға келеді. Бөлтірік өнімін қызылдап алады да, ұшығын былай жинап қояды. Саудагер бес он метр бөз шытқа бірді-екілі шәй мен шақпақ қантқа, айна-тарақ заттарына шаруалардың қап-қап тарысын, арзан алып, кіреші жігіттері арқылы шаһарға жөнелтіп жатады. Жағалап енді Бөлтірікке келеді. Бөлтірік саудагерге бөлек жинап қойған тары ұшығын көрсетеді. Ұшықты уыстап көріп:

- Бұл қандай тары? - деп сұрайды саудагер. Сонда Бөлтірік:

Бұл өзі ұрығы бөлек, Сопақ тары. Су түбінде жатпайтын, Қопақ тары. Алты қабын артсаң да, Ауыр болмас. Артқан түйең, Жауыр болмас, - деп мақтай жөнеледі. Саудагер кетеді. Еліне барған соң ол ұшық тарыны қымбат бағаға қайтадан сатпақ болып:

Бұл өзі ұрығы бөлек, сопақ тары,

Су түбінде жатпайтын, қопақ тары, -

деп қанша мақтаса да, онысын ешкімге өткізе алмапты.

31

Көктемнің бір шуақты күні екен. Шашбауы тірсегін ұрған бір бойжеткен құдықтан шелекпен су тартып, мал суарып тұрады. Жолаушылап келе жатқан Бөлтірік атын суғарып алмаққа солай бұрылыпты. Аты астаудан су ішіп тұрғанда, Бөлтіріктің көзі барып қыздың қолтығына түседі. Қыздың аппақ қолтығы көйлегінің жыртылған жерінен көрініп тұрған еді. Сонда Бөлтірік:

- Бір ақ қолтық құнажынымды жоғалтып, соны іздеп жүрген жайым бар. Көзіңе түспеді ме, қалқам? - деп бойжеткенге жорта сауал қояды.

Жолаушының астарлы сұрауына түсіне қалған қыз:

- Иә, иә әлгінде ғана көріп едім. Соңында өңкендеген бір қара бұқасы бар, осылай қарай өтіп бара жатыр еді, - депті.

- Бір жеңілген адамым сол қыз болды, - деп Бөлтірік бұл әңгімені қартайғанша айта жүріпті.

32

Ауылы аралас, қойы қоралас манап, хандар шешенмен сөз жарыстырып, іліп-қағып жүреді екен. Өйткені Бөлтірік олардың қандай шешені болса да сөзден жеңе берген. Бірде Бөлтіріктен: "Қырғыз бай ма, қазақ бай ма?" деп сұрапты бір манап:

- Қырғыз бай, - депті Бөлтірік. - Өйткені қырғыз көшкен сайын ошағын жұртына қалдырып кетеді. Қазақтарға ұқсап олар жаңадан ошақ іздеп жатпайды. Қонған жерінде үш тасты қалай салады да, аса береді қазанын. Көшсе, жұртында қара күйе болып үш тас қалады.

Манап санын бір ұрып:

- Атаңның гөрі қоқи, Бөлтірік, құп ұрдың! - депті.

Бір кезде қырғыз ханынын жалғыз баласы өліпті. Бөлтірік соған бата қылуды ұйымдастырады. Байлар: "Барған соң не деп көңіл айтамыз?" деп сұрағанда, Бөлтірік:- Біреуің: "Түйе мен төре шіркіннің басы бір қисайса, оңбайды?" де. Екіншің: "Төре өлмегенмен көбеймейді, ешқашанда көбейіп тең келмейді" де деп үйретіпті. Байлар үйренген сөздерін айтысымен-ақ хан реніш білдіріп қисая кетіпті. Сонда Бөлтірік:

Аққу құсқа оқ тисе,

Қанатын суға тигізбес.

Ақсүйекке оқ тисе,

Көршісіне сездірмес.

Ноқталы басқа бір өлім,

Акыр бір күн келмей ме?

Ажалдың соқса дауылы,

Өмірдің шамы сөнбей ме?

Қанша сақтап тұрғанмен,

Сұрай келсе иесі,

Аманатын бермей ме?

Данышпанның сөздері,

Құлақ құрышын қандырар.

Жан ашырдың-ақ сөзі,

Өлгеніңді тірілтіп,

Өшкеніңді жандырар.

Дос көтерер өлімді

Бекем бу, төрем, беліңді!

Мұңайтпа баққан еліңді,

Жүйрік мін де, сұлу күш,

Алғын осы тілімді.

Осылай деген соң, хан басын көтеріп:

- Мыналарды сөйлетіп отырған сен екенсің ғой, - депті.

33

Бөлтіріктің бір ағайынына жүзге тарта жылқы біткен екен. Қатар жатқан Сыпатай батырдың ауылынан бір жігіт келіп, әлгі жылқының едәуір бөлігін танып алып кетеді. Әкетілгеннің ішінде Бөлтіріктің малы болыпты. Мұны білген бір жігіт:

- Бөлтеке-ай, осы Сыпатай батырды досым деуші едіңіз, ал жігіттері жылқымызды түгел дерлік айдап әкетіпті, - деп шағым айтады.

Сонда Бөлтірік шешен тұрып:

- Әй, осы Сыпатайдың құны қанша екен? Соны біліп келіңдерші? - дейді. Ертесіне:

- Сыпатай батырдың құны жүз жылқы екен, - деген хабар жетеді.

- Олай болса, менің мына сәлемімді жеткізіңдер оған, жараланып жатқан кезінде ақ қалпағыммен су тасып, дермене, жусанмен, аққұлақ жапырақпен емдеп, жарақатын жазып едім. Сөйтіп өлім аузынан аман алып қалған едім. соны ұмытқаны ма? - деп.

Жиналып қалған жұрттан ыңғайсызданып қалган жігіт, "ұялған тек тұрмас" дегендей Бөлтірікке қарап қопақтай:

- Бөлтеке, мына түйе німә деп бақырады? - депті. Сонда Бөлтірік:

- Түйе былай деп бақырады:

Үстіме жеті батпан азық арттың, Сабалап бас-көзімді зар жылаттың. Қазақ болса жайымды білері еді, Дел енесін ұрайын сендей сарттың, – деп тұр ғой, бұл жануар, - дегенде әлгі жас жігіт аңырып тұрып қалыпты.

34

Бөлтірік қасында серіктестерімен бір үйде түстеніп отырады. Сөйтіп отырғанда олардың үстіне сол ауылдын бір байы келеді. Ауыл адамдарының қатарынан асып, бай, төре, Бөлтіріктің қасына келіп отырады. Үй иесінің қонақтарға арнап тартқан сый табағы ішіндегі қойдың басы біраз мүжілген екен. Бай өзіне ұсынылған басты алып, қалған көзін алып жейді. Бай Бөлтірік пен оның қасындағы серіктеріне тиісіп, оларды ашқұрсақ жүрген қыдырымпаздар деп іліп-қаға береді. Сонда Бөлтірік әлгі байға:

- Арғымақ атта жал болмас, жабы келіп жалыменен теңесер. Ақиық ерде мал болмас, жаман келіп малыменен теңесер. Мен арғымақ болғанда, сен бір жабы емес пе едің, - жалыңмен теңесіп тұрсың-ау. Мен ақиық ер болғанда, сен бір жаман ез емес пе едің. Малыңмен теңесіп тұрсың-ау. Жабы арғымақ бола ма, жал біткенмен. Жаман жақсы бола ма, мал біткенмен. Жаман болмасаң, есіктен кіріп төр менікі дер ме едің? Жақсы болсаң, жалшыңнан сарқыт жер ме едің? - депті.

Сонда кедейдің қолынан сарқыт алып жеген байдың үні өшіп, тамаққа қол соза алмай отырып калған екен.

35

Бірде алыс жолдан жолаушылап келе жатса керек, елінің шетіндегі Шаңбай деген байдың отыз-қырық үй көрші ауылына қонуға ыңғайланады. Малын бағып, қойын сауып, айран-сүт ішіп, күн көріп отырған ауылдың хал-жайын бұрыннан жақсы біледі. Күн кешкірген кез, Бөлтекең қасындағы жолдасынан:

- Мына ауылда Шаңбай байдың қасында отырған кедейлер кімдер? - деп сұрайды.

- Бөлтеке, бұл жерде бірнеше қоңсы бар, бәрі байдың өз ағайындары. Байдос, Досымбек деген бар. Сәмек деген бар.

- Сәмектің баласы бар ма?

- Шүленбай деген жалғыз баласы бар, былтыр үйленген. Байдың қойын бағады, түгі жоқ, тақыр кедей. Әкесі Сәмектің жаман үйінде тұрады. Келіншегі байдың малын сауып, жұмысын істейді.

- Шіркін, Сәмек марқұм жақсы кісі еді-ау. Несін айтасың, Сәмек жәкемді сағындым, - деп күрсінген Бөлтірік ойланып қалады.

- Дұрыс айтасың, Сәмек жақсы кісі еді ғой. Бірақ баласының маңдайында бір сиыры да жоқ, тақыр кедей. Үстіндегі киімі де жамау-жамау. Түнеу күнгі жалаңаяқ, жалаңбас кетіп бара жатқанын көріп, мен сондай ұялдым. Келін байғұс бір көне шекпенді беліне орап алыпты.

- Олай болса батырым, бүгін соның үйіне қонамыз.

- Бөлтеке-ау қалай қонамыз үйіне. Төсейтін киізі де жоқ, ықтап отыратын үйі де жоқ, шұрқ тесік. Кұдай біледі, беретін тамағы да табыла қоймас, дастарқаны жұтаң. Одан да анау Шаңбайдың үйіне қонсақ қайтеді? Сән-салтанаты бар, аяқты көсіліп жатамыз. Оның үйінде бәрі бар шүкір.

- Жоқ, батыр, байдың дәмін талай таттык қой. Кедейдің де үйіне қонайық. Атасы атамыздан кем емес, түбіміз бір ағайын едік. Кешегі ер Сәмектің тұкымы еді ғой, айыбы кедейлігі болмаса ұмытқанымыз жараспас. Тамағы бар, күтімі бар жақсы деп аттап барып байдың үйіне қонғанымыз аруақтың алдында келіспес.

- Мақұл онда, Бөлтеке, айтқаныңыз болсын.

Күн батты. Қос атты Шүленбайдың үйінің сыртына келіп:

- Кім бар-ау? - деп тұра қалады. Үйінде отырған Шүленбай селк етеді.

- Ойпырмай, біздің үйге де қонақ келеді екен-ау. Бұл кім болды екен, - деп әйелі де, өзі де есіктен бір-ақ қарғып сыртқа жүгіріп шығады. Екеуі де жалпылдап сәлемдесіп, аттылардың шылауына орала кетеді.

- Қонақпыз батыр, бұл Сәмектің үйі ме? - дейді Бөлтекең жайбарақат.

- Иә, қош келдіңіздер, - деп екі жас жік-жапар болады. Бөлтекеңді Шүленбай таниды. Қолтығынан сүйеп, әйелі екеуі аттан түсіреді. Амандық сұрасқан соң: - Үйге кіріңіз, үйге кіріңіз, - деп есікті аша береді. Келіншегі жүгіріп елден бұрын ішке кіріп кетеді де төрде шаң-шаң болып жатқан құрым киіздің үстіне не төсерін білмей дағдарып тұрып қалады. Бір кезде дереу басындағы ақ орамалын ала салып жайып жіберіп, құрым киіздің үстіне төсейді.

- Ата төрлетіңіз, отырыңыз, - дейді жаймашуақ дауыспен. Бөлтекең киімін шешіп, асықпай керегенің басына іліп, төрдегі жас келін төсеген ақ орамалға жақындап келеді де еңкейіп іліп алады.

- Қарағым келін, үлкенге деген ақ ниетің ғой, бұл ақ орамалың. Сыйлап төсегеніңе рақмет, нұр жаусын шырағым. Осы құрметің де жетеді маған. Иә, басыңа тартып ала ғой. Разымын, шырағым, бақ-дәулетті көтеретін балам екенсің. Қызметіңе рақмет. Бүгін әдейі ағамның үйіне қонайын деп арнайы ат басын бұрдым.

- Келгеніңіз жақсы болды аға, Сізді көргенде жүрегіміз жарыла қуандық. Алғашқыда қорқып қалдық, кім екен деп. Жоқшылығымызды көріп біздің үйге қонақ көп аса келмеуші еді. Келгеніңіз мұндай жақсы болар ма? Құдай айдап келген шығарсыз. Ал, аға, рұқсат етсеңіз, келініңіз екеуміз тысқа баралық, - дейді Шүленбай ағынан жарылып.

Бөлтекең басын изесімен екеуі тысқа шығады. Үйдің сыртынан қараса іші көрінеді, ішінен қараса дала көрінеді. Құрым киіз шұрқ тесік. Далаға шығып Шүленбай мен әйелі ақылдасып тұр. Не істеген жөн. Мал дегенде жалғыз ешкісі бар. Лақтаған, лағы да союға жарап қалған. Шүленбай әйеліне:

- Жақсы болды, ешкінің лағын соямыз, - дейді. Сенің басқа сақтаған жылы-жұмсағың бар ма еді?! - дейді келіншегіне. - Лақты сойғанда не болады. Қырықтың бірі қыдыр деген, одан да ешкінің өзін сой. Қонақ разы болып аттансын. Құдай жеткізер.

Бөлтекең сырттағы екеудің сөзін естіп отырған.

- Қарағым інішегім, келіндікі дұрыс, - дейді іштен дауыстап.

Шүленбай қонақтан бата алып, есік алдында ешкісін сойып жатыр. Жас келіншек от жағып, қазанын асып, томпаңдап жүгіріп жүр.

- Келін, - дейді бір кезде Бөлтекең. - Қарағым келін осы сойған ешкінің бас-сирағын үйітіп, қазанға суды мол құй да, ішек-қарынына дейін түгел сал. Қазаның үлкен бе еді?

- Қазанымыз үлкен, ата.

Бөлтекең қасындағы атқосшыларына бұрылып:

- Сен қазір Шаңбай байға бар. Мына Сәмектің баласының үйіне келіп, Бөлтірік қонып отыр, - деп хабар бергін.

Атқосшы кетісімен Шүленбайға:

- Қарағым, малыңды сойып болдың ба? - дейді.

- Болдым, ата.

- Сойып болсаң төңірегіңдегі ауылдың бәрін шақыр. Анау Бекбосынның ауылын, Нұрымбайдың ауылын, Қойкелдіңің ауылын, түгел шақыр, жарай ма?

- Ата, бәрі үйге сыймайды ғой, тамақ та жетпейді. Әрі шақырғанмен олар менің үйіме кірмейді ғой кергіп.

- Олай болса оларға шыныңды айт, Бөлтірік келіп еді, менің үйімде құдайы тамақ жеп отыр де. Жалғыз ешкімді сойып, сіздерді де сол Құдайы тамаққа шақырып келдім дерсің.

Атқосшы Жанкісі Шаңбай байдың үйіне барып аттан түсті.

- О, қайдан жүрсің кештетіп? - десті байдың үй іші.

- Жолаушылап келе жатыр едік. Бөлтекең қонамын деп мына Сәмектің баласының үйіне түсті. Қазір сол үйде отыр. "Аруақтан аттамайық, Сәмек те ағайын ғой" деді.

- Шын айтасың ба? Не деп отырсың Бөлтекеңді біздің үйге алып келмегенің қалай? Есің дұрыс па өзіңнің. Ол бейшараның түгі жоқ қой. Мынау не дейді - деп Шаңбай сасқалақтап орнынан ұшып тұрады.

- Ізбала, Ізбала ойбай, - дейді қатты дауыстап. - Жүр анау Шүленбайдың үйіне Бөлтекең келіп түсіпті. Екеуміз барып жалынып-жалбарынып үйге ертіп келейік. Сен барсаң келер, жақсы көретін келінісің ғой.

- Бөлтекең келмейді, - деп кесіп айтты Жанкісі. - Үйге шақырып әуре болмандар. Ол кісі білмей отырған жоқ. Онан да үйдегі бар тамағыңды, көрпе-жастық, текеметтеріңді ал, Бөлтекеңнің астына төсе апарып. Бөлтекең казір Шүленбайдың құрым киізінің үстінде отыр.

Шаңбай жігіттерінің бәрін шақырып алып:

- Бөлтекең келіп, анау Сәмектің үйіне түсіпті. Оның үйінде түгі жоқ еді, - дейді.

- Онда барып ол кісіге сәлем берелік, - десті жиналғандар.

- Ал бәйбіше, шеш теңді, кілем-текеметтеріңді алып барып төсе. Бөлтекеңді күтелік, ауылға келді ғой.

Кілем, көрпе-жастық, текеметті, коржын-қосқалаңды көтеріп ауыл Шүленбайдың үйіне қарай шұбырды. Алдымен Шаңбай әйелі екеуі ішке кіріп, Бөлтекеңе сәлем береді.

- Бөлтеке, балаларды ұялтып, біздің үйге түспегеніңіз қалай? - дейді салған жерден.

- Шаңбай мырза, сенің әкең Отарбай, менің әкем Сүйіндік, Сәмектің әкесі Едіге бәрі бір кісінің балалары емес пе. Сен туған атадан, мен туған атадан Шүленбайдың да атасы туған. Түпкі атамыз бір ғой, малы көп, тамағым тояды деп мұның үйінен аттап кетіп, сенің үйіңе түскенім аруаққа жөн болар ма еді, өзің айтшы? Сәмектің үйіне осыны ойлап әдейі түстім. Тамағым аш емес, батыр. Ағайын бәрің бірдейсің. Біреуіңді бар, біреуді жоқ деп жек көріп нем бар? Мені Құдай Абақ-Тараққа Бөлтірік етіп жаратып еді. Мына Сәмектің тұқымы жеті атадан бері жарымай жүр, сенің малыңды бағып, айран- сүтіңді ішіп күнелтіп келе жатыр. Шүленбайға батамды дарытайын, өзін жарытайын деп әдейі келіп түсіп отырмын, байеке, - дейді Бөлтекең толғанып.

Хабар тиген ауыл дүрлігісіп:

- Бөлтекең келіпті ғой, Бөлтекең келіпті, - деп бәрі бір-бірінен сүйінші сұрағандай дабырласып жатады.

- Кімнің үйіне түсті Шаңбайдың үйіне түсті ме?

- Жоқ, Шүленбайдың үйіне түсіпті, сол үйде отыр.

- Не дейді? Ойбай-ау ауылға шақырып келтіре алмайтын кісіміз Шүленбайдың үйінде отыр дейді, оның үйінде түк те жоқ еді ғой.

Дабырласып халық көрпе-жастығын көтеріп Шүленбайдың үйіне ағылады. Бірі төрге текемет, кілем төсеп, бірі керегеге шымылдық ұстап, жабыла қимылдап кетеді. Қант-шайды төгіп, май да әкеліп, тоқаш пісіріп, үлкен дастарқан жайып, жұрт алқа-қотан отырысады. Төрде Бөлтекең: "Келгеніңіз жақсы болды-ау, көргенімізге қандай қуаныштымыз сізді" - десіп жиналған жұрт қошемет білдіріп жатады. Шанбай семіз құнан қой әкелдіріп сойғызады. Ет асылып жатыр. Үш жерде жерошаққа асылған қазанда буы бұрқырап ет бүлк-бүлк қайнайды, әзілі жарасып әйелдер, жігіт, қыздар жүр. Жарасымды әңгімемен таң да атып, ел ертеңгі шайды ішеді. Бөлтекең:

- Ау жігіттер, сендерге бір айтатыным, мына Сәмек Едігенің баласы еді. Бәріміздің түпкі атамыз бір, жеті атасынан бері кедей. Әкесі де малыңды бақты. Мал дегеннен жалғыз ешкісі бар екен, соны сойды. Үйін көріп отырсыздар, торғай қамаса тұрғысыз. Келіннің де, өзінің де киерге киімі жоқ. Осыны көріп отырып қалай шыдап отырсыңдар, ағайын. Кешеден бері тамақтарыңды беріп құрметтеп жатырсыңдар. Осында әкелген заттарыңның бір сабақ жібі кері қайтпайды. Шешім осы болсын. Шаңбай сен ертең семіз айғырынды Шүленбайға бер, мен Шүленбайды серік етіп қасыма ертемін. Орта жүз атамыздың ел-жұрты мені Арқаға шақырып отыр. Нұрымбай өзің мініп жүрген ер-тоқымыңды бер. Бес-алты ай, арысы бір жыл жүріп қайтармыз. Ағайын, сенің Шүленбайға қосқаның болсын. Құдай қырсығын кессе, осы жолы Шүленбайдың қырсығын біз кесіп жіберелік, - дейді сөзін қорытындылап.

- Мақұл, Бөлтеке, жарайды, солай болсын, - деседі жиналған жұрт. Біреуі атын, біреуі ер-тоқымын, біреуі тонын беретін болды.

Бөлтекең арада бір-екі ай демалғаннан кейін Шүленбай мен Досымбекті ертіп Арқаға аттанады. Бөлтекеңнің бір ерекшелігі бір жаққа жүрген де жолдасты көп ертпейді. Мен "Бөлтірікпін" деп атын дабырлатпайды екен. Жолай түссе:

- Құдайы қонақпыз, - дей салады екен жайғана. Қарапайымдылығы сондай күй таңдамайды. Жастық жоқ болса ер-тоқымын жастана салады. Барына риза.

- Аты-жөнімді білсе жұрт әуреге түсіп сабылады, жүргізбейді. Адам жүз қадам үйден шыққаннан кейін мүсәпір. Біз Құдайы қонақ болып жүрелік. "Бұйырған несібемізді татармыз", - деп отырады екен әкем жарықтық. Жүрген жерінде тәкәппарлық не? Ол кімге керек? Ең жаман қасиет сол, - деп жұртты, көпшіл, кішіпейіл болуға үнемі тәрбиелеп отырған. Ниет қылып шыққан бұл сапарында арғын бауырлардың елінде қонақта болып, алдына жүгіне келгендердің дауын әділ шешіп, сөзін сыйлағандарға небір арналы ой-пікірлерін айтып, алты ай қыс аунап-қунап ағайынның арасында мауқын басып қайтқан екен.

Қанша шақыртып келтіре алмай жүрген Бөлтекең орталарына келгенде Арқадағы ағайындар талай жерге дейін қимай шығарып салып, базарлыққа берген елу ат, құнан, елу құнажын, байталды шешеннің еліне айдап баруға қасына атты жігітті қосып аттандырыпты. Бөлтірік шешен жолай кезіккен ауылдың кедей-кепшіктеріне де базарлық үлестіріп, мал айдаса келген әлгі атты жігітке бір-бір ат мінгізіп, қайтарып, баяғы туысқаны Шүленбайдың ауылына келіп түседі. Арқадан айдап шыққан базарлық малын жолшыбай тоқтаған жерлеріне үлестіргенімен кемімей, бай ауылдардың қосқаны бар, мал едәуір көбейді. Шаңбай байдың аулында да шешен Бөлтекең қырық кедейге кырық ат жетектетеді. Келесі сәтте Бөлтекең тағы бір ойын ортаға салып:

- Халқым, естеріңде ме, былтыр осы уақытта Арқаға жүрерде Уәзипа келіннің үйінде қонақ болып отырып, айтқан уәдеміз бар еді. Сол жолы мен аруақ қолдаса, қырсығыңды кесейін деп едім. Уәзипа келінімнің төсеніші болмай басындағы ақ орамалын төсеніш еткен ақ ниеті әлі есімнен кеткен жоқ. Сол жолғы көрсеткен келінімнің ізетіне мен мына он қараны тарту етемін. Жалғыз ешкісін сойып, бәрімізді қонақ еткен Шүленбай еді, мына он қараны Шүленбайға байладым. Дүниелерің болса да, безбессіңдер, сөзімді сыйлап Шаңбай атын, Нұрымбай ішігі мен ер-тоқымын беріп еді. Сол сыйларың үшін екеуің бір-бір ат мініңдер менен, - дейді шешен жадырап.

- Оу, Бөлтеке, келімді-кетімді кісіңіз бар емес пе? Мұныңыз қалай, олжаңыздың бәрін жұртқа үлестіріп жібергеніңіз , - дейді сөзге араласқан Шаңбай. – Жекжат-жұрағаттарыңыз бар. Олжамен қайтқаныңызды естіп келеді ғой олар да. Біразын өзіңізге қалдырыңыз.

- Жекжат-жұрағат кедей екенімді білмейді дейсіз бе? Маған келген қонақ болса, мына сендер күтесіңдер. Халқым аман да мен мал ұстап, дүние жинап қайтемін, - деген екен асыл баба.

36

Ілгеріде қарақалпақ елінен шыққан бір ділмәр әйел Әулиеатаға тоқтапты. Атшабардың астындағы бір дәулетті үйге түсіпті. Сөзге шешендігі, тапқырлығы сондай, ешкімге дес бермепті. Қалың ел болып жалғыз әйелдің бетін қайтара алмағанымыз ұят деп сондағылар өзара ақылдаса бастапты. Сонда бір қария тұрып: "Қой болмас, қос ат жіберіп, төменгі Шу бойынан Бөлтірік шешенді алғызындар", - дейді. Бұл кезде Бөлтіріктің елге аты шығып қалған кезі екен. Ол келгенше елгі әйел ешкімге дес бермей, лепіре сөйлеп отырады. Сөйтіп тұрғанда Бөлтірік шешен де келіп жетеді. Үйге кіре бергенде-ақ әлгі әйел "Қыруар Үйсіннің қай қыртысынан шығып келді екен?" - деп қағыта сөйлейді. Ал Бөлтірік болса асықпай-саспай амандық-саулық сұрасып болып:

- Асықпаңыз құдаша алыс жолдан шаршап келдік емес пе? Ас-суымызды ішіп, жайланып алайық. Қағысып қалжыңдасатын уақыт әлі алда. Бірақ, осы жақында ғана бір түс көріппін. Соны айта отырайын, сіз жори отырыңыз. Түсімде бір таразының басына сіз бен біз түскен екенбіз деймін. Содан қайта-қайта таразының мен жақ басы баса береді. Тіпті болмаған соң таразышы тұрып: "Осында мен түсінбейтін бір нәрсе болуы керек. Сіздер екеуіңіз де тырдай жалаңаш шешініп таразыға қайта түсіңіздер" дейді. Сөйтіп сіз бен біз әлгінің айтқанын істеп, таразының екі басына тұрған екенбіз деймін. Содан мен жақ тағы басты. Сонда әлгі таразышы:

- Е, е, енді түсіндім, Сіздің "тыртығыңыз", ал сіздің "артығыңыз" бар екен ғой деп басын шайқағаны бәтшағардың...

Бөлтірік шешеннің сөзінің аяғын тыңдауға дәті шыдамаған әйел бетін басып, далаға тұра қашыпты.

37

Ел жайлауға, жайлаудан қыстауға көшкенде көштің алдында шолушы жүріп отырады екен. Сол бір жылы Бөлтірік ауылы шолушы шықпай тұрып, ерте көшіп кетеді. Соның салдарынан көп қақтығысқа ұшырап, Бөлтірік ауылының ержетіп қалған баласы қаза болады. Қас-қарая бере қақтығысып калған қарсы топ та ағайын адамдар екен. Бір-бірін жыға танығаннан кейін "ой, бауырымдап" көріседі. Екі жақ та қапыда қаза болған бауырларының өліміне қатты күйініп, сүйек иесі не айтса, соған келіспек болады. Енді екі жақ болып, қара қылды қақ жарып тура билік айтатын ара ағайын іздейді. Акыры: "Төмен барсаң, Жәлел мен Шоқай бар, жоғары барсаң, қырық мың қойлы Тоқай бар" - деп Шоқай датқаға жүгінгенді жөн көреді. Сонымен мерзімі жеткен кезде екі жақ төменге атшабатын болады. Бірақ қайғыдан көкірегі қарс айырылып отырған қаралы ауылдың Бөлтіріктің құн даулап, төменге барғысы келмейді. Ал Бөлтіріксіз ағайынның тағы да дәті бармайды. Сондықтан ел адамдарды “жүр”- деп Бөлтірікке сөз салып, бармасқа жанын қоймайды. Бөлтіріктің келісім бермеске шарасы қалмайды. Сонан соң дауға жіті араласатынын анықтап алады. Олардың ішінде Қаратау да болып шығады. Қаратау дауға жүйрік, бірақ, көп сөйлемейтін, билікке көп араласпайтын болған екен. Бөлтірік ағайынға шарт қойып:

- Егер елдің құнын даулауға мен баратын болсам, Қаратау барсын, – дейді. Сонымен бәрі Төменге аттанады. Шоқай датқаның үйіне кіріп айтылады. Шоқайдың алдында төбесінде тұлымы желпілдеп 6-Төмен баласы ойнап жүреді. Оған ешкім назар аудармайды. Шоқай датқа сөйлейтін, сөз салмағын артына сақтайын сарабдал сақ адам екен.

- Ердің құны 100 қылды, ағайынның айыбы 100 жүнді болады, –деп екі ұштылау билік айтады. Мұнысын қой-ешкі ме, әлді ірі мал ма, атын атап, түсін түстемеген соң, ойын ажырата алмаған айналасындағылар қапелімде ештеңе дей алмай қалады. Сонда Қаратау ойнап жүрген баланы тұлымынан шап беріп ұстап алып, қынабынан кездігін шығарып тықымына тақай қояды:

- Егер ердің құны 100 қылды, ағайынның айыбы 100 жүнді болса, мен сенің балаңның құнынан бір жылғы тоқтымның төлімен ғана айтыламын, –депті.

Көп сөйлемейтін адамның көтеріліп кетсе қиын болатынын білетін Шоқай датқа баламызды шынымен бауыздап жібере ме деп сескеніп:

- Жазсам, жаңылсам, кешірім ете көріңдер. 100 қылды дегенім – 100 жылқы, жүз жүнді дегенім – 100 түйе еді. Ат-тон айып өзімнен тағы болсын, - депті.

Бөлтірік Қаратаудың осындай тар жердегі тапқырлығына көңілі толады. Елге қайтып келе жатқанда Бөлтіріктің қабағы ашылып, жүзі жадырағанын көрген кеңесші билердің бірі оған:

Ердің құны қайтты,

Нардың пұлы қайтты.

Қайғың басылды ма?

Көңілің ашылды ма? -

дейді. Сонда Бөлтірік оған былай депті:

Қайғымды басқан,

Көңілімді ашқан,

Ердің құны,

Нардың пұлы емес.

Ақылы бай,

Нақылы сай,

Елдің бірлігі,

Бидің білігі емес пе?

- деп билік айтқан Шоқайға да, билік айтқызған Қаратауға да, билікке тоқтаған елге де ризалығын білдірген екен деседі ел.

38

Бөлтірік замандасы, жақсы ағасы Кебекбайға сәлем бергелі келіпті. Кебекбайдың әйелі төсек тартып ауырып жатыр екен. Кебекбай ауру әйеліне жағдай жасай алмай, өзінің де күйі болмай, үй-іші жүдеу тартып қалғанға ұқсайды. Аман-саулық біліскен соң, Кебекбай;

- Ауруының беті қатты сияқты, жаман айтпай жақсы жоқ, өліп қалмаса жарар еді, - деп Бөлтірікке қаупін айтады. 

- Асыл жеңгем өлмесін, алдымен өзіңнің өлгенің жөн, - дейді Бөлтірік.

Өзі қам көңіл болып отырған Кебекбай:

- Неге олай дейсің, Бөлтірік? - деп сұрайды.

- Әркімнің жаны өзіне тәтті. Сен менің айтқанымды көңіліңе ауыр алма, - деп Бөлтірік сөзінің мәнісін түсіндіре бастайды. - Кімсің - Кебекбаймын атандың. Атағың ауылдан асып, алашқа жетті. Ағайынға сөз салсаң, сөзіңді өткіздің, жөн айтсаң, жөніңді өткіздің. Қалың мал беріп, қалап алған, құдай қосқан косағыңмен қоса ағардың. Ұлың ұяға, қызың қияға қонды. Бұдан артық Құдайдан не тілейсің. Өлмегенде, сайтан болайын деп пе едің? Асыл жеңгем өлер болса, "су әкелерім-ай", "от жағарым-ай", "қазан қайнатарым- ай" деп жылағаннан басқа не бітіресің? Ал жеңешем сенен ұзақ жасайтын болса, артыңнан жоқтау айтып, Ысты мен Дулатқа сенің бар жақсылығыңды жария қылмай ма?

Бөлтіріктің сөзін тыңдап отырып, Кебекбай:

- Дұрыс екен-ау. Сөзің кұлағыма жағып барады. Құдай мені осы жаман жеңгеңнің алдында алса, сонда жеңгең не деп жоқтар еді мені? - дейді.

Бөлтірік сонда:

- Былай жоқтар еді, - деп мынаны айтады:

Биік таудың басынан,

Тұнық шыққан бұлағым.

Көкорай саздың қасынан,

Тұнып шыққан құрағым.

Ат жалын тартып мінгенде,

Ауылыңның басын кұрадың.

Алыс пен жақын білгенде.

Еліңді түгел сұрадың.

Сұлтаным тірі кезінде,

Тал шыбықтай бұралдым.

Енді өлді дегенде,

Өзіңді менен бөлгенде,

Қара жерге көмгенде,

Көзімнің жасын бұладым.

Жер таянып құладым.

Қолымнан ұшқан сұңқарым,

Шәй, деспеген шынарым,

Мүңкір-мәңкір келгенде,

Әсем болсын тұрағың.

Таңда машқар күнінде,

Бейіштің мінгін пырағын.

Осы әңгіменің бәрін бастан аяқ сүйсініп тыңдаған ауру бәйбішенің бойына жақсы сөз қуат береді. Басын көтеріп, орнынан тұрып, шалына:

- Қайным дұрыс айтып, отыр. Алдымен сен өл! - деп, отын жағып, суын әкеліп, қазанына ас салады.

Үйдің берекесі кіріп, үй-ішінің қабағы ашылып, мәзмәйрам болып, ас ішіп отырғанда, бәйбіше Бөлтірікке:

- Жеңгең өлмесе де, өлгендей еді. Ағаңның өлгенін тірілгендей қылдың, - деп шын жазылғанын білдіріпті.

39

Ыстының жігіттері дулат Сыпатай ауылының бойжетіп отырған қызын алып қашып кетеді. Ерегіскен Сыпатай ауылының жігіт-желеңі қыз алып кеткен елдің жүзден астам жылқысын айдап әкетеді. Ол жылқыны қайтаруға барған кедей-кепшіктерді Сыпатай ауылының жігіттері сабап жібереді. Сосын Ыстының ақсақал-қарасақалдары жиналып:

- Би мен шешен бармаса, Сыпатайдың жуан жұдырықтары теңдік бермес, - деп Бөлтірік пен Дәулеталыны жұмсайды. Бұл Бөлтіріктің өткір сөзімен ел аузына іліге бастаған шағы екен.

Сыпатай зор денелі, калың қабақты кісі болса керек. Алдындағы адамға қабағын қолымен көтеріп қарайтын әдеті екен. Дәулеталы қаншама жалынып-жалбарынғанымен Сыпатайды көндіре алмайды. Сөзге енді Бөлтірік араласады:

- Ата – бордан, іні, - зордан, - Сыпеке, балалар бір тентектік жасаған шығар. Төсекте басы, төскейде малы қосылып жатқан елміз ғой. Қыз алатын жігіт сіздің ауылда да бар болар, болмаса туар. Қыздың калың малы - сегіз құлынды бие, он үш бойдақ, бір ат, бір түйе, ырым-жырымымен қырық жеті емес пе еді. Барымтаға кеткен мал ішінде кедейдің кер тайлақтары да бар. Ең болмаса осыларды қайтарсаңызшы.

Сыпатай қабағын қолымен көтеріп:

- Мына заржағың кім? - дейді Дәулеталыға.

- Бұл Ыстының Бөлтірігі ғой, - дейді Дәулеталы.

Қарғадай бала келді деп, калыңсыз берер қызым жоқ. Жүз жылқы қызды алып кеткені үшін алған айыбымыз. Енді қырық жетісін әкеліңдер! - деп есе бермейді. Сонда Бөлтірік:

- Тұзшының ақ бас атанындай басың көкпеңбек болып отырып, бір қызыңның к... күбінің сырнайындай айналдырдың-ау, Сыпатай! - депті.

Сыпатай абыржып:

- Дәулеталы, мынауыңның тілі жаман екен, етімнен өтіп, сүйегіме жетті ғой! Қырық жетісі құрысын. малыңды ал да қайт, - деп жантая кетіпті.

40

Бөлтірік төренің шешендерімен сөз сайыстырып отырыпты. Небір мықты деген шешендері Бөлтіріктен ұтыла бергенін көріп отырған төре шыдай алмай, сөзге өзі араласады. Байлық пен билік, жақсы мен жаман, асыл мен жасық туралы сөз сайыстарында Бөлтіріктен өзі де жеңіліп көрген төре:

- Азбайтын, тозбайтын байлық қандай болады? Қайтпайтын, таймайтын қолдаушың мен қорғаушың қандай болады? - деп бастырмалата бірнеше сұрақты қатарынан бір-ақ қойыпты. Төренің өз шешендері жауап қайтара алмай отырып қалғанда, Бөлтірік былай деген екен.

- Дүниеде азбайтын байлық біреу ол - ақыл.

- Дүниеде тозбайтын байлық біреу ол - ақыл.

- Дүниеде таймайтын адал қорғаушың біреу, ол - ақыл.

- Дүниеде жарығы тұтас елге түсетін қаситетті шырақ біреу ол - ақыл.

- Дүниеде асыл текті жел жетпес пырақ біреу ол - ақыл.

Бөлтіріктің суырып салма өнерінің асықтығын мойындаған төре іштарлық көрсетіп:

- Ақыл-ақыл деп тақылдаған салақұлаш тіл берген Құдай саған неғып бармақтай бақ бермеді екен? - деп, шешенді мұқата сөйлейді. Сонда Бөлтірік әдепкі ойларын жалғастырып, былай депті:

- Дүниеде ердің бағына қонатын бақ біреу ол - ақыл.

- Ақылсыз басқа қонса, бақ баянсыз. Құдай ақылсыз бас болғаннан сақтасын. Елдің ақысын өле жегеннен сақтасын. Ұрының табысын бөле жегеннен сақтасын.

Бөлтіріктің осы сөзінен кейін төре де, төренің шешендері де тілден қалған екен деседі.

41

Бөлтірік баласына "Жау жоқ деме, жар астында, бөрі жоқ деме бөрік астында", "Басыңа ие бол, қолыңа ие бол, тіліңе ие бол" деген сияқты ақыл сөздерді айта береді екен. Бірде баласы әкесіне: "Жауды жақындатып, қара аспанды төндіріп, қоятыныңыз-ай", - деп қапа болыпты. Сөйтіп жүргенде Бөлтіріктің баласы бір жерге қыдырып барып, біреумен сөз сайыстырып, ілінісіп қалады. Айып о бастағы сөзден шықса керек. Баласы Бөлтірікке: 

- Әке, "Жау жоқ деме, жар астында", "Басыңа ие бол, қолыңа ие бол, тіліңе ие бол" дегеніңіздің мәнісін енді ұқтым, - дейді. Сонда Бөлтірік баласын былай деп демеп сөйлеген екен:

Кердең болса –

Аяғың жау тартады.

Кесірден болса –

Таяғың жау тартады.

Кіді болса –

Мінезің жау тартады.

Ірі болса –

Білегің жау тартады.

Міншіл болса –

Ақылың жау тартады.

Сыншыл болса –

Талабың жау тартады.

Жайсыз болса –

Жүрісің жау тартады.

Қамсыз болса –

Түр-түсің жау тартады.

Тойымсыз болса –

Көзің жау тартады.

Орынсыз болса –

Сөзің жау тартады.

42

Бөлтіріктің ұлы әкесі құсап өз замандастары бас косқан жерде сөздің жүйесін ұстап, ұтқыр сөйлеп жүреді екен. Бірде байдың ақылы аз тентек баласы Бөлтіріктің баласына тиісіп, қажай беріпті. Бөлтіріктің баласы да қызынып, ананың айтқан сөзін, уәжін қаңбақ құрлы көрмей, оны сөзден де, уәжден де жыға беріпті. Бұған шыдай алмай өкпесі қабынған байдың тентек баласы жиында ұрыс шығарады. Бөлтіріктің баласына сілтеген оның қолы үй иесінің аузына тиіп, күрек тісін сындырады, жиынның шырқы бұзылады. Мұны естіген Бөлтірік баласына ренжіп, оның айыпты екендігін айтады. Сонан соң күрек тісі сынған жігітті үй-ішімен шақыртып алып күтеді, баласына айып тартқызады. Әкесінің қылығын жете түсінбеген баласы:

- Әке, дұрыс сөйлегенде, қалай сөйлеу керек еді? Менің сөзімнің бұрыс жері бар ма? - деп, әке билігін мойындай алмай тұрады.

Сонда Бөлтірік баласына былай деген екен:

Жатқа сөйлеме,

Жаманға сөйлеме,

Асырып сөйлеме,

Батырып сөйлеме,

Жасқа сөйлеме,

Масқа сөйлеме,

Ұрыға сөйлеме,

Қарыға сөйлеме,

Жаманға айтқан сөзден,

Жақсыға айтқан сөз дұрыс.

Ойсызға айтқан сөзден,

Ойлыға айтқан сөз дұрыс.

Айтылмай қалған сөзден,

Айтылып қалған сөз дұрыс,

Сөйлемес жерді білсең,

Бәрінен де сол дұрыс.

Олай болмаған жерде,

Қанша асыл деме -

Сөзіңнің алды - бұрыс.

Арты - ұрыс.

Болып шығады, Балам, осыны ұғып ал, - депті.

43

Бірде Бөлтіріктен қасындағы жас шәкірттері сұрапты дейді.

- Ақ ата, тәнің мен жаның бірдей сау болсын деген сөзіңіздің мәнісі не? Тәні саудың жаны да сау болмай ма? - деп. Сонда Бөлтірік былай деп айтқан екен:

- Тәні саудың бәрінің жаны сау бола бермейді. Тән мен жанның саулығы бірдей болуы - кісі бойында сирек кездесетін қасиет. Кісінің жанын аздыратын дерттің түрі көп:

Күншілдік деген бар, содан сақтан,

Кекшілдік деген бар, содан сақтан.

Астамшылық деген бар, одан алыс жүр. 

Сараңдық деген бар, одан қалыс жүр.

Қараулық деген бар, одан таза бол,

Бәлеқорлық деген бар, одан ада бол,

Ынсапсыздық деген бар, содан аман бол.

Төрт мүшең түгел болса, жаның осы жеті жаманнан аман болса, жаның мен тәніңнің бірдей сау болуы деген сол. Жаның осы жеті жаманнан аман болсын. Бөлтіріктің кіші баласы ат жалын тартып мініп, шаруаға айналыса бастайды. Сонда Бөлтірік баласына былай дейді:

Жеті атаңды біл,

Жеті руды біл,

Жеті жарғыны біл,

Жеті жақсыны біл,

Жеті жаманды біл,

Жеті жетімді біл, -

Баласы әкесінің айтқаны көңіліне түйіп, ел ағалары мен қарияларының сөзіне құлақ түріп жүреді екен.

44

Бөлтірікке баласы келіп: "Әке сіздің жеті жақсы деп айтқан сөзіңіз ел ішінде әрқалай айтылады. Жақсының саны, сіз айтқандай, жеті емес, одан әлдеқайда көп қой. Соның анығын өз аузыңыздан естиін деп едім"»- депті. Баласының сөзге мән бере бастағанын байқаған шешен:

- Е, балам, жақсы қанша болса да көптік етпейді, жаман біреу болса да аздық етпейді, - депті.

45

Бірде қырғыздың атышулы манабы, айлакер Шәбден әйгілі Бөлтірік бабамызбен іліктес болуға көңілі ауып, келесі бір жолы Қырғыз Алатауының бауырына ақ боз үйлерді қаз-қатар тігіп тастап, Бөлтірікті қонаққа шақырыпты. Тіпті болмаса бабамыздан бір "тұқым" алып қалуға бекініпті. Сөйтсе де қулықты әріден ойлаған бабамыз түні бойы алдынан сылаңдаған сұлулардың бірде-біреуіне көз қырын салмапты. Ертесінде жүрерде шешен:

- Ау, Шәбден, ойға алғаның орындалмады-ау! Дегенмен ілік-шатыс болайық дегеніңе қуанамын. Маған салсаң, ана бір сылаңдаған сұлуыңды жасау-жабдығымен маған ұзат! - деген екен. Мәрт Шәбден айтқанын екі етпепті. Бірақ кейіннен қырғыз әйелінің артынан бала ермепті. Сонда Бөлтірік:

- Әттеген-ай, Құдай қаласа, өзіме тартқан ұл осы қыздан туады демегенім-ай! - деп бармағын шайнап налыған екен. Налып қана қоймай әрдайым өзінше отау етіп ұстап, өзінің үлкен немересі Бабаны бауырына салыпты.

Қазірге дейін мұндағы ел "Шоқпар" ауылшаруашылығы бірлестігінің орталығындағы бұл үйді "Үлкен үй, кырғыз шешеміздің қара шаңырағы" деп ардақтайды. Перзентке зар болып жүргендер оған киелі, әруақты үй деп түнеп те кетеді.

46

Әулиеата шаһары, қыс кезі болса керек. Дулаттың өңкей ру басылары осында жиналып, әңгіме-дүкен құрады. Әңгімеден әңгіме туып, сөз шарпуы әр рулардың дарқандығына, сый-құрметіне ауысады. Бірақ әуелден-ақ терезесі тең, бір әкеден өрбіген төрт рудың шонжарлары бір-біріне дес бермейді. Мұның арты таласқа айналады. Сонда біреуі тұрып: "Бұған ешқайсымыз билік, әділ төрелік айта алмаймыз, сондықтан қалыс ағайын Ысты Бөлтірік бидің уәжін тындайық", - дейді. Сонда бәрі осыған тоқтап Шу бойында жатқан Бөлтірікке кісі шаптырады.

- Жол-жөнекей Бөлтірік би мәселені ойланып-толғанып, жауап әзірлейді. Күтіп отырғандар өздеріне таныс Бөлтірікке құшақ жая қарсы алады. Ақырында шаруаларын әзіл-қалжын әңгімеге айналдырып, сиырқұйымшақтатып жібергісі де келмейді. Бірақ аналар қоймайды. Сонда Бөлтірік әзіл-қалжынды араластырып: "Жаныс көп пе, қамыс көп пе? Шымыр көп пе, шыбын көп пе? Сиқым көп пе, қиқым көп пе?" деген. "Сендер өсіп-өнген атаның өкілдерісіндер, мен сын айтамын деп, мін айтып, жақыннан жау тауып алып жүрмейін, қинамаңдар!" — дейді.

Сонда Дулаттың басшылары: "Бөлтеке, не болса да әділін айт, ешкім де ренжімейді. Қалай болғанда да төрт атадан төрт ат, төрт шапан дайын" - дейді. Сонда Бөлтірік:

- Алыс-беріс жасаймын десең. Жаныспен жегжат бол. Ұрыс-керіс жасаймын десең, Ботбаймен жегжат бол. Шымырмен жегжат болсаң, шіреніп жүріп өлтіреді. Сиқыммен жегжат болсаң жыланып жүріп өлтіреді, - деген екен.

Әрине, мұның артық-кемі де болуы мүмкін. Дегенмен бидің мұндай тапқыр сөзі ел арасында лезде тарап кетеді.

47

Атақты Саққұлақ би жолаушылап келе жатып, Бөлтіріктің ауылына ат басын бұрады. "Дәу де болса дәл осы Бөлтіріктің үйі шығар" деген оймен бір үйдің жанына келіп аттан түседі. Әрі Бөлтірікпен құрдас екен, бір қапысын аңду да ойында болады. Үйге кірейін десе, бір дәу қара төбет табалдырыққа көлденең түсіп жатып алыпты. Шілденің күні, әлгі төбетке "кет!" десе көлеңкені қызғанып кетпейді, қайта ырылдайды. Содан болмаған соң Саққұлақ шешен итті қамшыменен тартып жібереді. Төбеттің қыңсылағанын естіген Бөлтірік далаға шығып, қарсы келе жатқан Саққұлақ шешенге амандасады да:

- Қой, төбет-ау, қой төбет! Сонша не болды, ауылды дүрліктіріп?.. Ағасы ұрар болар, інісі көнер болар... Тұлпардың өз тұяғы дәрі деген...

Саққұлақ сияқты ағаңа жол бермеген өзің кінәлісің дегенде - құрдасы Саққұлақ би атына қайтадан қарғып мініп, Бөлтіріктің "тоқта!" дегеніне де қарамай кеткен екен.

48

Бөлтірік жолаушылап келе жатса, алдынан қайнар бұлақ кездеседі. Атын суғарып тұрса, су алуға ай сырғалы бір бойжеткен келеді, "Атың кім?" - дейді. "Үкі", - дейді қыз.

Бөлтірік:

Апырмай-ай, мына қыздың сырғасын-ай!

Дүниенің мен білдім, тұрмасын-ай.

Жалт етіп, екі сырғаң жетіп келдің,

Жасымнан құмар едім ұрғашыға-ай!

Үкі:

Әйелменен еркек жолдас еді,

Өзіңе ән салмасам, болмас еді.

Келген жерден сырғама көзің түсті.

Сырға берсем, көңілің болмас енді.

Бөлтірік:

Ойпырмай-ай мына қыздың бегін енді,

Аралап көрер ме еді елін енді.

Тарыдай тал бойында бір міні жоқ,

Шомылған көрер ме еді, көлін енді.

Үкі:

Ел керек пе, ай құда, төл керек пе,

Сый керек пе, айтыңыз, жан керек пе?

Атым Үкі жасымнан сұлу едім,

Бұдан артық өзіңе ай керек пе?

Бөлтірік:

Апырмай-ай, мына қыздың сөзін қара,

Өңменіңнен өтеді, көзін қара.

Өзінен үлкендерге қатты айтып,

Томпайған екі жерде безін қара.

Үкі:

Қаратаудың сайында ін болады,

Жаманның айтқан сөзі мін болады.

Аты-жөнді сұрамақ парыз дейді,

Руыңды сұраймын, кім болады?

Бөлтірік:

Руымды сұрасаң, мен Ыстымын,

Айтатын қара жорға жүрістімін.

Сұлу қызға қылықпен жағатұғын,

Қалампыр, жұпар шашқан иістімін.

Үкі:

Менімен әркез қас екенсің,

Менімен айтысуға жас екенсің.

Дулаттың бірі ме деп, қорқып қалсам,

Аяққа құйып қойған ас екенсің.

Бөлтірік:

Біздің ауыл сұрасаң Тесіктаста

Бісмілда! деп өлеңді енді баста

Жігіттің істегенін істемесем,

Менікін дәл түбінен кесіп таста!

Осыны айтқанда сырғалы қыз бетін басып, тұра қашыпты.